امروزه شاهد رشد گردشگری در همه جای دنیا هستیم. ظرفیت های جدید گردشگری، چیزی است که ساکنان بومی هر منطقه بهتر از هر کس دیگری می شناسند. آن ها هستند که با معرفی جاذبه های تاریخی، فرهنگی و تفریحی مناطق زندگی اطراف خود، مسوولان محلی را برای سرمایه گذاری گردشگری تشویق و ترغیب می کنند. از این روی تصمیماتی از این دست، باید در سطح طرح ها و برنامه های استان ها صورت گیرد. در ضمن آسیب هایی که توریست ها می توانند به زیست بوم مردم محلی برسانند، بیشتر از هر کسی توسط بومیان آنجا ملموس است. بنابراین، برای اجتناب از آن باز برنامه های استانی که از طریق مشورت با مردم محلی تنظیم شده باشد، راه گشا خواهد بود. اکوتوریست که اینک یکی از شاخه های مطرح و رو به رشد، صنعت گردشگری است، باید در دستور کار قرار گیرد. منظور از آن، مسافرت هایی مسؤولانه به نواحی طبیعی است که علاوه بر مشارت های مفید اجتماعی و اقتصادی، حفظ محیط زیست و جوامع محلی و رفاه مردم بومی در نظر گرفته شود. یکی دیگر از آن ظرفیت هایی که نیاز به برنامه ریزی دارد، توریست ساحلی است.
از جمله طرح های زیست محیطی ای که موجب جلب گردشگر می شود، می تواند پارک ها و باغ های دریایی باشد. پارک های و باغ های دریایی علاوه بر جلب توریست، باعث حفظ محیط زیست ساحلی و دریایی شده و مانع از نابودی گیاهان، جانوران و آبزیان ساحلی و دریایی می شوند. آن ها علاوه بر حفظ میراث طبیعی منطقه برای به خصوص گردشگران متخصص و پژوهشگران علوم طبیعی و محیط زیست بسیار پرجاذبه اند. توسعه پارک های دریایی که از منظر اقتصادی به صرفه و از منظر اکولوژی برای حفظ بوم شناسی مفید و جهت توسعه پایدار ضروری است، می تواند نوید بخش باشد. بسیاری از کشورهای حوزه مدیترانه در این مورد تجارب موفقی داشته اند. جزایر خلیج فارس بهترین موقعیت را برای چنین مقصودی نشان می دهند؛ به خصوص که عمق آب در خلیج فارس نسبت به دریاها و اقیانوس ها بسیار کم است و همین امر موجب شده که زیبایی ها و چشم اندازهای بستر خلیج و آبزیان آن به دیده مسافران در آیند. نوآوری نیز در این حوزه باید مورد توجه و تشویق واقع شود.
کلید واژگان: محیط زیست، اکوتوریست، توریست ساحلی، پارک ها و باغ های دریایی.
مقدمه:
اکوسیستم انسانی و اکوسیستم طبیعی
اکوسیستم با حضور انسان دارای پیچیدگی خاصی می شود و تفاوتی ماهوی با اکوسیستم طبیعی پیدا می کند. فرهنگ، وجه تمایزی است که اکوسیستم انسانی را شکل می بخشد. تماس انسان با طبیعت چون به شکلی گروهی و اجتماعی صورت می پذیرد، بعد اجتماعی را نیز بدان می افزاید. این بعد اجتماعی هر چه آگاهانه تر و سازمان یافته تر باشد، آسیب های اجتماعی توسعه و تحولی که انسان در محیط اطراف اش به وجود می آورد، با آسیب های طبیعی و زیست محیطی کمتر و دستاوردهای مفید افزون تر همراه خواهد بود. است (Cain, ۱۹۷۳: ۵۸ ۶۲ (. اکوسیستم انسانی دارای طبقه بندی های است که یکی از آن ها مبتنی بر الگوهای متفاوت زندگی روستایی و شهری است (بخش آموزش علمی، فنی و حرفه ای یونسکو، ۱۳۷۰: ۶۸ ۷۰) و شاید ما در ایران باید نوع عشایری را نیز که قابل تقلیل به هیچ که از آن دو نیست، بدان ها بیافزاییم. اکوسیستم انسانی خلیج فارس در کنار اکوسیستم طبیعی منحصر به فرد آن باید دیده شود.
زیست بوم و روابط انسانی
انسان ها در محیط های طبیعی و اجتماعی مختلفی زندگی می کنند و آنچه فرهنگ آنان را می سازد، تحت تأثیر هر دو عامل محیط طبیعی و اجتماعی است و هر گونه بررسی ریشه ای در فرهنگ مستلزم در نظر گرفتن آن هاست . محیط های طبیعی و اجتماعی ، نه تنها بر انسان تأثیر می گذارند، بلکه همدیگر را نیز متأثر می سازند. محیط طبیعی انسان که مردم هر سرزمینی ، زندگی خود را از آن گرفته و بر آن هویدا می سازند، زیست بوم آنان را می سازد. زیست بوم شامل اشیاء، منابع ، جغرافیای محیط و روش هایی است که فرد با آن ها زندگی می کند و بقاء می یابد. اگر بخواهیم جایگاه زیست بوم ، فرهنگ و سایر روابط و خصایص انسانی را مشخص سازیم به الگوی ذیل دست خواهیم یافت : زیست بوم فرهنگ جامعه پذیری شخصیت رفتار (تری یاندیس ، ۱۳۷۸: ۴۶ ـ ۵۷).
از این روی ضروری است تا در مطالعات و برنامه ریزی های فرهنگی ارتباط و تعاملات آن ها را با یکدیگر در نظر آوریم . آن هنگامی اساسی می نماید که دریابیم ، بزرگترین و گسترده ترین برنامه ریزی ها در کشورهای مختلف از آن روی با شکست مواجه شد، که برنامه و تجویزهای آن ها بدون توجه به شرایط طبیعی و اجتماعی محلی و ارتباط بین رفتارها و زیست بوم مناطق مختلف و محلی تنظیم شده بود. این زیست بوم در حوزه خلیج فارس می تواند به شکلی ویژه بررسی شود.
جغرافیای فرهنگی
اصطلاح جغرافیای فرهنگی بیش از آن که به محیط زیست انسان معطوف باشد، تکیه بر فرهنگ های انسانی دارد. جغرافیای فرهنگی مطالعه تغییرات فضایی گروه های فرهنگی و عملکرد فضایی جامعه را پوشش می دهد. بدین ترتیب جغرافیای فرهنگی بر توصیف و تجزیه و تحلیل نحوه تفاوت ها و یکسانی در زبان ، دین ، قومیت، اقتصاد، حکومت و دیگر پدیده های فرهنگی از مکانی به مکانی دیگر تکیه دارد. نظر به این که فرهنگ ها توسط گروه های انسانی تشکیل می شوند، بدین روی جغرافیای فرهنگی نیز الزاماً انسان ها را به صورت گروهی و تجمعی مد نظر قرار می دهد. جغرافیای فرهنگی خلیج فارس با توجه به برنامه ریزی برای گردشگری در این حوزه می بایست با پژوهش هایی علمی بررسی شده و بر اساس آن طرح ریزی شود.
فرهنگ و گردشگری
ارتباط بین فرهنگ و گردشگری بر کسی پوشیده نیست. آن ها از یک سوی، رابطه ای دو جانبه با یکدیگر دارند؛ به طوری که فرهنگ و گردشگری از هم تأثیر می پذیرند و از سویی دیگر، گردشگری سهمی مهم در توسعه فرهنگی دارد (Richards, ۲۰۰۰: ۹). هر نوع تغییر رفتاری در حوزه گردشگری و هر نوع موفقیتی در زمینه برنامه ریزی درباره گردشگری منوط به فرهنگ مردم یک جامعه است. چرا که فرهنگ تمامی دنیای دور و بر ما را در ذهنمان تعریف می کند و معنای شان می بخشد. فرهنگ در حقیقت بخش انسان ساخته محیط است (تری یاندیس، ۱۳۷۸: ۴۸). فرهنگ است که تعیین می کند اعضای آن، رابطه شان را با محیط و مردم درون و بیرون فرهنگ شان چگونه تنظیم کنند (بورن ، ۱۳۷۹: ۱۲۰). بد نیست بدانید ما جهان را کمتر آن گونه که هست ، و بیشتر آن طور که ما هستیم ، درک می کنیم ، چرا که فرهنگ است که تعیین می کند ما چگونه اطلاعات دریافتی از محیط، روش تفسیر آن ها و روش مورد استفاده شان را درک کرده و به کار بریم. به بیانی دیگر، فرهنگ است که واقعیات را برایمان می سازد. فرهنگ را باید شیوه با هم زیستن در دنیایی دانست که انسان ها یک سوی آن قرار دارند. این ها نکاتی هستند که در هر برنامه ریزی در حوزه های گردشگری و فرهنگ در خلیج فارس می بایست مورد توجه قرار گیرند.
برخی از جاذبه های فرهنگی خلیج فارس که باید در طرح ها و برنامه های گردشگری مدنظر باشند، بدین قرارند: معماری های سنتی، بادگیرها و چاه های طلا، قلعه های تاریخی (قشم، لافت، لارک، هرمز و غیره)، موسیقی های بومی و سنتی، نمایش سنتی شوشی، لباس های بومی سنتی زنان و مردان، شهر زیرزمینی قنات، قلعه های پرتغالی، نگاره های مختلف، عروسی در جزایر بومی، شهر باستانی حریره، قلعه نصوری در بندر طاهری، باغ های پرندگان، مسجدهای با شکوه و بقایایی از آتشگاه ها، فولکلور ( فرهنگ مردم ) بومی، انواع هنرها و صنایع دستی و ... .
تقویت گردشگری با توجه به زیست بوم
امروزه شاهد رشد گردشگری در همه جای دنیا هستیم. ظرفیت های جدید گردشگری، چیزی است که ساکنان بومی هر منطقه بهتر از هر کس دیگری می شناسند. آن ها هستند که با معرفی جاذبه های تاریخی، فرهنگی و تفریحی مناطق زندگی اطراف خود، مسوولان محلی را برای سرمایه گذاری گردشگری تشویق و ترغیب می کنند. از این روی تصمیماتی از این دست، باید در سطح طرح ها و برنامه های استان ها صورت گیرد. در ضمن آسیب هایی که توریست ها می توانند به زیست بوم مردم محلی برسانند، بیشتر از هر کسی توسط بومیان آنجا ملموس است. بنابراین، برای اجتناب از آن، باز برنامه های استانی که از طریق مشورت با مردم محلی تنظیم شده باشد، راه گشا خواهد بود.
تا جایی که نگارنده مطلع است، تنها سواحل خلیج فارس دارای جاذبه های گردشگری طبیعی متعددی است که باید در برنامه ریزی ها به شکلی مورد توجه قرار گیرند که آسیبی به زیست بوم این مناطق نخورد و تنها بخشی از آن ها به قرار ذیل اند: جزایری زیبا و منحصر به فرد، جزایر مرجانی، سواحلی کم عمق و شفاف، ژئو پارک قشم، جنگل دریایی حرا، غارهای نمکی، تنگه های چاهکوه، تنگ عالی (و غیره)، دره های منحصر به فرد ستاره ها، دره تندیس ها (و غیره)، برهوت کاسه سلخ، آکواریوم جزیره کیش، تخمگذاری لاک پشت های دریایی، هزاران گونه گیاهی و حیوانی مختلف، پرندگان جزایر مختلف (بیش از صدها گونه پرنده ساکن و مهاجر)، چشمه های آب معدنی، نخلستان ها و.... .
توریست ساحلی
توریست ساحلی از تنوع بسیار زیادی برخوردار است که متأسفانه ما تنها از معدودی از آن ها مطلع ایم. علاوه بر شنا، موج سواری، دویدن، غواصی باید قایق های بادی، کایت سواری، اسب سواری، جت اسکیت و حتی اتومبیلرانی را تشویق کرد و بدان ها بیافزایید، ورزش های فوتبال ساحلی، والیبال ساحلی و انواعی از تفریحات اوقات فراغت را که به استراحت و آرامش نیازمند اند) USDOI, ۱۹۸۱).
در جزیره کیش تا حدی برخی از امکانات تفریحات ساحلی برای گردشگران مهیا شده است، اما بقیه جزایر خلیج فارس فاقد آن هستند و لازم است تا با یک مطالعه و بررسی دقیق، برای هر یک از جزایر به گونه ای تخصصی یک یا چند تفریح توریست ساحلی در نظر گرفته شده و ساخته شود. در این راه با طرح ها و برنامه های جذاب و عملی حتی می توان سرمایه گذاران خارجی را نیز جذب نمود.
اکوتوریسم
اکوتوریسم نیز که اینک یکی از شاخه های مطرح و رو به رشد، صنعت گردشگری است، باید در دستور کار قرار گیرد. منظور از آن، مسافرت هایی مسؤولانه به نواحی طبیعی است که علاوه بر مشارت های مفید اجتماعی و اقتصادی، حفظ محیط زیست و جوامع محلی و رفاه مردم بومی در نظر گرفته شود .(Wood, ۲۰۰۱: ۱; Ceballos Lascurain, ۱۹۹۶: ۲۰ ( . به بیانی دیگر، تمام جنبه های مختلف گردشگری باید با در نظر گرفتن آسیب های زیست محیطی شان پیش روند و مواردی که راه چاره ای ندارند، از آن اجتناب کنند. به خصوص مناطق ساحلی که عمدتاً از توریست های تفریحی پر می شوند، باید آسیب های احتمالی و آلودگی های زیست محیطیِ خاکی، ساحلی و آبی را نیز از نظر دور ندارند و طرح های مشخص برای جلوگیری از آلودگی ها یا برطرف کردن شان داشته باشند. فرهنگ میزبان نیز از اجزای اصلی اکوتوریسم است و مردمی که سال ها با روابط اجتماعی و فرهنگ خاص شان در یک منطقه زندگی می کنند، برای هر نوع تغییری از جمله باز شدن پای گردشگران به منطقه، باید در هر برنامه ای لحاظ شوند و حتی منابع فرهنگی به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری در نظر گرفته شوند (Weaver, ۲۰۰۲: ۲). حال از گردشگری و اکوتوریسم به مثابه توسعه ای پایدار نگریسته می شود که نه منافع کوتاه مدت، بلکه دستاوردهای بلندمدت و پایدار آن ها، که به جای نابودی یا زوال منابع، به حفظ منابع با ارزش طبیعی و فرهنگی منتهی می شود، مورد توجه واقع می گردد (Garrod, ۲۰۰۲: ۱۹).
امور زنان
تاکنون برای حفظ محیط زیست عمدتاً عادت بر این بوده است که به مردان توجه شود و آموزش برای کارکنانی گذاشته می شود که طبعاً اکثراً مردند. اما اینک ثابت شده است در اکثر نقاط جهان، زنان نقشی تعیین کننده تر در حفظ محیط دارند؛ فرضاً در نظام آبیاری و آبرسانی، این زنان هستند که نقشی مهم تر از مردان ایفاء می کنند. از این روی برنامه های آموزشی برای زنان باید در اولویت قرار گیرد ((Regional Workshop, ۲۰۰۴. در کشور ما در بسیاری از سواحل خلیج فارس، خانواده هایی هستند که در آن ها مردان خانواده برای کار به کشورهای حاشیه خلیج فارس رفته اند و خانواده عملاً توسط زنان و مادران اداره می شود و بسیاری از آنان در مشاغل محلی مشغول به کار هستند. از این روی در برنامه ریزی ها، نگرش و رفتار آن هاست که باید مورد بررسی و توجه قرار گیرد.
پارک های دریایی
یکی از طرح های زیست محیطی که بستگی نزدیکی به مدیریت در حوزه آب دارد و موجب جلب گردشگر می شود، می تواند پارک های دریایی باشد. پارک های دریایی علاوه بر جلب توریست، باعث حفظ محیط زیست ساحلی و دریایی شده و مانع از نابودی گیاهان، جانوران و آبزیان ساحلی و دریایی می شوند. آن ها علاوه بر حفظ میراث طبیعی منطقه برای به خصوص گردشگران متخصص و پژوهشگران علوم طبیعی و محیط زیست بسیار پرجاذبه اند. توسعه پارک های دریایی که از منظر اقتصادی به صرفه و از منظر اکولوژی برای حفظ بوم شناسی مفید و جهت توسعه پایدار ضروری است، می تواند نوید بخش باشد. بسیاری از کشورهای حوزه مدیترانه در این مورد تجارب موفقی داشته اند؛ نوآوری نیز در این حوزه باید مورد توجه و تشویق واقع شود. باید در برنامه های ملی و استانی منطقه خلیج فارس به این طرح ها توجه و بر رویشان سرمایه گذاری شود.
باغ های دریایی
باغ های دریایی یکی از این نوآوری هاست که در مناطق ساحلی ایران می تواند به آزمون گذاشته شود؛ جزایر خلیج فارس بهترین موقعیت را برای چنین مقصودی نشان می دهند؛ به خصوص که عمق آب در خلیج فارس نسبت به دریاها و اقیانوس ها بسیار کم است و همین امر موجب شده است که زیبایی ها و چشم اندازهای بستر خلیج و آبزیان آن به دیده مسافران در آیند. زیبایی های دنیای طبیعی و منحصر به فرد زیر آب ها از هیچ نظر قابل مقایسه با زیبایی های روی زمین نیست ؛ چه از منظر تنوع زیستی موجود در آن و پوشش گیاهی و مرجانی شان و حیوانات دریایی و بعضاً ناشناخته و چه از دید زیباشناسی رنگ ها در زیر آب . کافی است یک کشتی شکسته غرق شده نیز در بستر دریا وجود داشته باشد، تا معماری باغ دریایی را کامل کرده باشد و تنوع زیستی آن را حیرت آور. این در حالی است که در زیر آب ، آثار باستانی بسیاری است که تنها معدودی از آن ها یافت شده است . غواصی در این آب ها بسیاری جذاب و تکرار نشدنی است . اما در این میان ، شهرهای مدفون در دریا که در عمق کم از سطح آب قرار دارند، شگفت انگیز و بی نظیرند و گردش در میان شهری زیر آب که اینک با انواع پوشش های گیاهی زیر دریا تزئین نیز شده باشد، زیباشناسی ای ورای تصور ایجاد می کند که معماری بخش کوچکی از آن است . مصرف محصولات این باغ های دریایی ، همچون جلبک ها و علف های دریایی ، انواع ماهی ها، صدف ها و آبزیان و... نیز گردشگران را متلذذ می کند. قرار گرفتن در سواحل و تجربه و تنفس در آب و هوای مختص شان و زیر آب ، ادراکی با تنوعی ورای باغ های زمینی در اختیار انسان قرار می دهد. به آن بیافزایید، غذاهای گوناگون محلی مناطق مختلفی که توریست زیردریایی از آن بهره مند می شود.
نتیجه گیری
نتیجه آن که، باید با توجه به قابلیت ها، امکانات و جاذبه های طبیعی، فرهنگی و تاریخی خلیج فارس، به آن ها به مثابه فرصتی برای انواع مختلف گردشگری نگریسته شود که با یک برنامه ریزی حساب شده ملی و استانی، عایدات و منافع بسیاری برای کشورمان به ارمغان خواهد آورد. توریست ساحلی، اکوتوریست و... تنها نمونه هایی از آن ها هستند که با ارایه طرح و پروژه های مشخص و عملی حتی می توان سرمایه گذارهای خارجی را نیز برای این مهم جلب کرد. البته این امر می بایست حتماً با توجه به بومیان (به خصوص زنان)، شرایط محلی و زیست بوم و جغرافیای فرهنگی و طبیعی این مناطق صورت گیرد، به طوری که آسیبی به آن ها نرسد. چرا که میراث فرهنگی و تاریخی ما نیاز به پاسداری و مراقبتی حساب شده دارد و گرنه خسارت وارده به آن ها قابل جبران نخواهد بود. بد نیست بدانیم که مهمتر از میراث فرهنگی، میراث طبیعی ماست که متأسفانه پیش از این، مورد کم توجهی واقع شده است که باید با طرح ها و برنامه های کارشناسی و جامع زیست محیطی حفظ شود و برای نسل های آینده باقی بماند. تنها در آن صورت است که می توان به منافع حاصل از گردشگری آن خوش بین بود. در این راه باید به طرح ها و نوآوری های جدید در برنامه ریزی ها توجه ویژه شود و جدی گرفته شوند. باغ های دریایی و پارک های دریایی می توانند از جمله این نوآوری ها باشند.
کاوه احمدی علی آبادی
دکترای جامعه شناسی از تگزاس آمریکا
فهرست منابع
۱) بخش آموزش علمی، فنی و حرفه ای یونسکو (۱۳۷۰) آموزش بین المللی محیط زیست، ترجمه فیروزه برومند، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، تهران.
۲) بورن، اد (۱۳۷۹) بعد فرهنگی ارتباطات برای توسعه، ترجمه مهرسیما فلسفی، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش صدا و سیما، تهران.
۳) تری یاندیس، هری، س ( ۱۳۷۸) فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه نصرت فتی، انتشارات رسانش، تهران.
۴) Cain. S (۱۹۷۳), Human Ecology, Environment: The Human Impact, selections from the Science Teacher, National Science Teachers ASSOCIATION, Washington, D.C., Compiled by Rosemary Amidei et al.
۵) Ceballos-Lascurain. H (۱۹۹۶), Tourism, Ecotourism and protected areas: The state of nature-based tourism around the world and guidelines for its development. IUCN, Gland, Switzerland, and Cambridge, UK.
۶) Garrod. B (۲۰۰۲), Local Participation in the Planning and Management of Ecotourism: A Revised Model Approach,University of the West of England, UK.
۷) Regional Workshop (۲۰۰۴), The Role of Women & Girls in Watershed Conservation & Environmental Protection, Forest, Range & Watershed Management Organization, Iranian National Commission for UNESCO, Tehran.
۸) Richards. G (۲۰۰۰), Tourism and the World of Culture and Heritage, Tourism Recreation Research, Vol.۲۵. No.۱.
۹) USDOI. U.S. Department of the interior.(۱۹۸۱) Inventory and Evaluation of California Coastal Rwcreation and Aesthetic Resources. POCS Technical Paper No.۸۱.
۱۰) Weaver. D (۲۰۰۲), Ecotourism as a tool for development in peripheral regions. Paper in the ۴nd International Environmental Congress of Andorra.
۱۱) Wood. M. E (۲۰۰۰), Conclusion, European Seminar of Experts on Ecotourism.
www.qeshm.ir/?Lang=fa&Page=۰۱-۰۷-۱۵
www.kish.ir
