تنوع زیستی

تنوع زیستی به مجموعه ای از ذخایر ژنی گونه ای و اکوسیستمی اطلاق می شود . ذخایر زیستی کنونی  کره زمین حاصل صدها میلیون سال تاریخ تکامل است. در طی ادوار فرهنگهای انسانی زیادی ظاهر     شده اند و با شرایط محیطی سازگاری یافته اند و منابع زیستی متعددی را کشف و مدیریت و بهره برداری کرده اند. تنوع فرهنگی انسان نیز بخشی از تنوع زیستی است . همانند تنوع ژنی و گونه ای .

بعضی از جنبه های فرهنگی انسان راه حلهایی را برای حل مشکلات زیستی در مناطق خاصی تامین کرده است و بدین وسیله تنوع فرهنگی در سازگاری انسان با شرایط محیط در حال تغییر خود کمک کرده است. تنوع فرهنگی در تنوع زبان ، مذهب ، اعتقادات و سنت ها و بهره برداری از زمین ، هنر ، موسیقی ، ساختار اجتماعی ، نوع غذا و ... پدیدار است . تنوع فرهنگی باعث حفظ تنوع واریته های گیاهی و نژادهای دامی و زیستگاه ها می شود .

همانطور که ذکر شد تنوع زیستی به مجموعه ای از تنوع ژنی و گونه ای و اکوسیستم گفته می شود. تنوع زیستی ژنی به تنوع ژنها در داخل گونه ها اطلاق می شود و جمعیت های مشخصی از یک گونه را در بر می گیرد. تنوع گونه ای به غنای گونه ای یا تنوع گونه ها در یک منطقه اطلاق می شوند و در این مورد هرچه تعداد گونه ها بیشتر باشد غنای گونه ای بیشتر است. باید توجه داشت که هرچه درجه خویشاوندی گونه ها بیشتر باشد تنوع کمتر است . برای مثال گرچه گونه های زیادتری در خشکی های سطح زمین نسبت به آبها وجود دارد ولی چون گونه های خشکی ها به هم نزدیک ترند تنوع در اکوسیستم های آبی بیشتر است. تنوع اکوسیستمی به تنوع اکوسیستم های یک منطقه اطلاق می شود و چون تشخیص دقیق مرز اجتماعات و جوامع مشکل است اندازه گیری تنوع اکوسیستمی مشکل تر است.  

ادامه ....در ادامه مطلب

تنوع زیستی چیست ؟

روند تکمیل و تکامل گونه های جدید و نیز انقراض گونه هایی که توان سازگاری با تغییرات شرایط محیطی را نداشتند، بیش از چند میلیارد سال طول انجامید تا سرانجام سیاره ای موسوم به کره زمین به وجود آمد که ارزشمند ترین منبع آن تنوع زیستی است. این تنوع از سه مفهوم مرتبط به هم تشکیل شده است :

- تنوع ژن

- تنوع گونه

- تنوع زیست بوم (اکوسیستم)

تنوع زیستی بخش حساسی از سرمایه ای طبیعی است که خوراک، پوشاک، مسکن و بسیاری از داشته های ما از این سرمایه تامین می شود و روند آن، با سرازیر شدن میلیاردها دلار سود به بازارهای اقتصادی جهان، همچنان ادامه دارد.

در حقیقت تنوع زیستی نوعی بیمه طبیعت در مقابل حوادث بد و ناگوار است.

- تنوع زیستی، حکمت مجسم خالق بی همتاست.

- تنوع زیستی، یک تک سلولی در اعماق اقیانوس و یا یک بوته گوجه فرنگی روی خاک یا یک آهوی زیبا در دشت است.

- تنوع زیستی، تفاوت در شکل و نوع درختان یک جنگل، جانوران یک بیشه یا ساختمان بدن یک یوزپلنگ است.

- تنوع زیستی، گوناگونی حیات است.

- تنوع زیستی، مجموعه ای از موجودات زنده به شکل های متفاوت است.

- تنوع زیستی، وجود تمام مخلوقات الهی با نظم ذاتی بر روی کره زمین است.

- تنوع زیستی، تفاوت در ژن های به وجود آورنده یک گونه یا تمام گونه ها است.

- تنوع زیستی، تفاوت رنگ چشم و موهای فرزند با والدین اوست.

ما و تنوع زیستی

تنوع زیستی شبکه ای از همه موجودات زنده، اعم از گیاهی و جانوری است و نژادهای انسانی، جانوران، گیاهان، قارچ ها و سایر جانداران تک سلولی را در بر می گیرد.

در مورد تعداد گونه های موجود روی کره زمین نمی توان آمار دقیقی ارائه داد، اما این مجموعه را دانشمندان بیش از دو میلیون گونه برآورد کرده اند. با آنکه سیر تکاملی این موجودات چند میلیون سال طول کشیده است، امروزه به دلیل بدرفتاری انسان با طبیعت پیرامون خود و تخریب زیستگاه ها، پراکندن آفت های گیاهی و جانوری، تخلیه آلاینده ها در هوا، خاک و آب، روند انقراض این گونه ها با سرعت بسیار نگران کننده ای افزایش یافته است. بر اساس برآورد متخصصان علوم زیستی، در هر ساعت حدود 8 گونه از جانداران از دست می روند و به این ترتیب، 000/70 گونه در طول سال در دنیا نابود می شود.

تنوع زیستی، علاوه بر آنکه نیازهای ضروری و اولیه انسان ها نظیر خوراک، پوشاک و مسکن را فراهم می آورد، سلامت و شادابی روح و جسم، رونق اقتصادی و پیشرفت روزافزون و همه جانبه ما را نیز تضمین می کند. با این وجود و به گفته یکی از دانشمندان علوم زیستی : کاری که هم اکنون ما با تنوع زیستی می کنیم همانند سوزاندن شاهکارهای هنری دوره رنسانس برای پختن غذا است!

در حقیقت، تنوع زیستی میراث ارزشمندی است که آن را از نسل های قبل به امانت گرفته ایم و به نسل های بعد خواهیم سپرد. اما چگونه می توانیم بدون تخریب این موهبت الهی، سود و بهره مناسبی نیز از آن ببریم؟

تنوع زیستی پیرامون ما

تنوع زیستی – یا گوناگونی موجودات زنده روی زمین – پیرامون ما را فرا گرفته است حتی در شهرها نیز تنوع زیستی یک بخش جدایی ناپذیر زندگی محسوب می شود. در حقیقت، ما در تمام بخش های زندگی به تنوع زیستی اتکا داریم.

برای یادآوری :

- زادآوری طبیعی گیاهان را پرندگان، پروانه ها و حشرات به عهده دارند.

- از اکسیژنی تنفس می کنیم که درختان آن را تولید می کنند.

- درختان، میزان دی اکسید کربن هوا را را که به طرز خطرناکی در حال افزایش است، کاهش می دهند.

- گیاهان برای آرامش ما مناظری دل انگیز و برای ادامه حیات هوای تازه و سالم فراهم می آورند.

- باکتری های بسیار کوچک، زباله هایی را که ما بوجود آورده ایم به مواد حاصلخیر کننده خاک تبدیل می کنند.

- حشرات و پرندگانی که از انواع آفت ها تغذیه می کنند، در حقیقت با انجام مبارزه بیولوژیک، کار حفاظت از محصولات کشاورزی را به عهده دارند.

- جانداران زیر دریا، لجن هایی را که آدمیان به داخل اقیانوس ها می ریزند پاکسازی می کنند.

- تالاب ها، به صورتی فعال، آلودگی را از آب های کثیف می زدایند و پیوسته در کار پالایش آب ها هستند.

- گیاهان آبزی در حین رشد، مواد غذایی و فلزات سنگین را از لجن بیرون می کشند و اکسیژن مورد نیاز برای تنفس موجودات زنده را تولید می کنند.

تنوع زیستی و احساس مسئولیت فردی

در خانه :

- مراقبت از گیاهان و جانوران آسیب دیده یک هنر، یک مهارت و منش انسانی است. آن را توسعه و تعمیم دهید و بکار ببندید.

- استفاده از مواد ضد عفونی کننده غیر گیاهی را محدود کنیم.

- مبلمان و لوازم چوبی ساخته شده از مواد بازیافتی را خریداری یا حمایت کنیم.

- کاغذهای باطله را بازیافت کنیم. اگر همه مردم این کار را انجام دهند، سالانه میلیونها درخت از خطر قطع شدن نجات می یابند.

در باغ و باغچه:

- یک توده کمپوست بسازید. بهتر است زباله های مرطوب (پسماندهای غذایی) خانه و علف های هرز وجین شده را روی سطح باغ یا حیاط پخش کنید یا آن ها را به محل دفن زباله ها ببرید و با احداث چالکود به حاصلخیزی خاک کمک کنید.

- بخشی از حیاط یا باغ خانه خود را به صورت صخره در آورید. توده سنگ هایی که به صورت صخره قرار می گیرند زیستگاه بسیار خوبی برای صدها گونه مفید جانوری هستند.

- با طراحی و ساخت فضاهای زیستی همگام با طبیعت، در توسعه زیستگاه های مناسب جانوران بکوشید.

- باغچه خانه خود را به پناهگاهی امن برای تنوع زیستی تبدیل کنید.

- از بکار بردن مواد شیمیایی بپرهیزید. گیاهان باغچه، پرندگان را به سوی خود جلب می کنند و باعث رویش پوشش های گیاهی مناسب به جای چمن می شوند. این گیاهان کم هزینه اند و به آب، آفت کش و کود کمتری نیاز دارند.

در همسایگی ...

- از فضاهای باز محافظت کنید

تنوع زیستی در بسیاری از مکان های دور از انتظار، نظیر حاشیه جاده ها، ایستگاه های راه آهن، پارک های کوچک و فضاهای باز که در نزدیکی شما قرار دارد، دیده می شود. در اوقات فراغتی که دارید به این مکان ها بروید و با بکارگیری قیچی باغبانی و بیلچه و صرف اندکی وقت و حوصله آن جاها را از هجوم علف هرز دور بدارید تا روییدن گیاهان بومی امکانپذیر شود با اینکار به آرامش عصبی و روانی نیز دست پیدا خواهید کرد.

ارزش تنوع زیستی :

اصولا تنوع شالوده اصلی ثبات و پایداری است. موجودات در داخل اکوسیستمها در شبکه پیچیده ای از حیات برهم اثر متقابل دارند و هرکدام آشیانه بوم شناختی خاص خود را اشغال کرده اند و نقش زیستی خود را درباره چرخه مواد و سیر انرژی ایفا می کنند. این موجودات تنها قادرند سهم مشخص خود را دریافت دارند. و در صورت تعرض با کنترل شدید از طرف سایر اجزای زنده رو به رو خواهند شد . هر نوع تداخل در این سیستم منجر به برهم خوردن این رابطه ظریف زیستی خواهد شد. نمونه بسیار بارزی که می توان در این زمینه برشمرد تداخل انسان در اکوسیستم های طبیعی است. انسان با تبدیل اکوسیستمهای مرتعی و جنگلی به مزارع باعث برهم خوردن روابط زیستی موجود شده و اختلالات بسیاری را به وجود آورده است. در این مورد انسان با این عمل تنوع داخل اکوسیستمها را کاهش داده تواناییهای ذاتی آن را از بین می برد. کاهش تنوع باعث کاهش نقش اکوسیستمها در جذب آلاینده های محیطی ( مثل گازهای سمی )، کاهش حاصلخیزی خاک ،به هم خوردن روابط شکار و شکارچی بین موجودات حیوانی میشود. اثر متقابل بین کشاورزی و تنوع زیستی نیز مهم است . حدود هفتاد درصد اکوسیستمهای زمین جهت کسب 98% غذا ، پوشاک و چوب برای انسان دستکاری شده است . علاوه بر آن حدود 25% سطح زمین به شهرسازی و سکونت انسان اختصاص دارد و بدین ترتیب انسان حدود 95%  اکوسیستمهای خشکی را به تصرف خود درآورده است. در ادوار گذشته انسان با نزدیکی با طبیعت سعی می کرد حداقل مداخله را در اکوسیستمها به وجود آورد. و در حقیقت به عنوان جز زنده ای عمل می کرد. با شروع کشاورزی عملا مداخله انسان در طبیعت شروع شد. اهلی کردن گیاهان و حیوانات مرحله شروع کاهش تنوع بود. این امر در ابتدا چندان مشهود نبود و انسان در فعالیتهای خود از طریق کشت گیاهان به صورت مخلوط ، مدیریت تلفیقی زراعت و دام ، بهره گیری از انرژی های زیستی و حفظ چرخه مواد در خاک هماهنگی بیشتری با محیط طبیعی خود ایجاد کرده بود. پس از انقلاب صنعتی و با کشف انرژیهای فسیلی ارزان ، مداخله اصلی انسان شروع شد و در چند دهه اخیر این مداخله ها به حداکثر خود رسیده است به نحوی که امروزه بهره برداری از زمین به صورت خط تولید در یک کارخانه صنعتی درآمده است و سیستمهای تک کشتی و فاقد تنوع جهت تولید یک محصول خاص به وجود آمده اند و این کار جز با کمک انرژی های فسیلی میسر نبوده است .

تنوع ژنتیکی در گیاهان و حیوانات شالوده فعالیتهای به نژادی و بیوتکنولوژی در کشاورزی است و انسان به کمک منابع ژنتیک گیاهان و حیوانات وحشی و انتقال آن به گیاهان زراعی ، ارقام گیاهی و نژادهای دامی متعددی برای مقاصد خاص تولید کرده است.

تعداد گونه های حیوانی در یک هکتار مرتع در انگلستان تا 1000 گونه و دریک هکتار جنگل در آلمان 1800 گونه و در یک هکتار یونجه در نیویورک 600 گونه گزارش شده است. در یک متر مربع از علفزارهای حاره 32 میلیون نماتد و در یک گرم خاک تا 90 میلیون باکتری از سایر میکروارگانیسم ها وجود دارد.

تنوع زیستی چگونه تهدید می شود ؟

- با تخریب زیستگاه های جانداران به دست انسان

- با تخلیه زباله ها و پساب ها در رودخانه ها و دریاها

- با استفاده بیش از حد از آفت کش ها

- با بهره برداری بیش از حد از منابع زنده (نظیر درختان، آبزیان و ...)

- با قربانی شدن گونه های گیاهی و جانوری به پای توسعه شهری و صنعتی

- با انجام توسعه بدون ملاحظات زیست محیطی

- با انتقال گونه های گیاهی و جانوری به نقاط دوردست

حفاظت از تنوع زیستی

تنوع زیستی با نیازهای انسان در آمیخته است و بدون تنوع زیستی ادامه حیات میسر نیست به همین دلیل حفاظت از تنوع زیستی می تواند به عنوان عنصری از امنیت ملی کشورها مطرح شود. امروزه امنیت ملی مفاهیمی ورای آنچه با سلاح حاصل می شود در بردارد و در دنیایی که کشورها برای دسترسی به منابعی چون آب در نزاع هستند و آب به اصطلاح به عنوان مسئله ای هیدروپولیتیک درآمده است ابعاد بوم شناختی امنیت ملی را نمی توان نادیده گرفت. امنیت ملی تنها با قوی بودن یک کشور از نظر نظامی حاصل نمی شود بلکه در معیارهای امروزی و در دنیای امروز در سایه محیط زیست سالم و بارور و با تنوع زیستی مطلوب تامین می گردد. ارزشهای تنوع حیاتی و حفاظت از آن ریشه در ارزشهای اخلاقی ، فرهنگی و اعتقادی ملتها دارد. تنوع زیستی رابطه نزدیک با تنوع فرهنگی دارد و فرهنگهای انسانی با محیط زنده اطراف آنها شکل گرفته است و در بیشتر مذاهب احترام به تنوع زیستی و حفاظت از آن جز تعلیمات دینی است. متاسفانه در دهه های اخیر اخلاقیات از فرهنگ بهره برداری از منابع طبیعی حذف شده است و به تولید صرفا از دید تولید و بهره کشی از منابع نگریسته می شود و فرهنگهای سنتی و دانش بومی جای خود را به فرهنگهای صرفا اقتصادی بهره برداری کوتاه مدت داده است. بدین ترتیب جنبه های پایداری که در ارتباط با فرهنگ و ارزشهای بومی بوده است از چرخه تولید حذف شده است.

حفاظت از تنوع زیستی را نباید با حفاظت سنتی از منابع طبیعی همسان گرفت. حفاظت طبیعت بیشتر جنبه های تدافعی دارد و به حفاظت از منابع طبیعی در مقابل اثرات ناشی از توسعه متکی است در صورتی که حفاظت از تنوع زیستی جنبه تهاجمی داشته برای رفع نیازهای انسان از منابع زیستی و در زمینه بهره برداری دراز مدت و پایدار از منابع زیستی عمل می کند. بدین ترتیب حفاظت از تنوع زیستی نه تنها حفاظت از گونه های وحشی است بلکه به حفاظت از تنوع ژنتیکی گونه های اهلی و زراعی و خویشاوندان آنها نیز مرتبط است. این هدف با اکوسیستمهای طبیعی و زراعی و با منافع و نیازهای انسان ارتباط دارد. به طور کلی حفاظت از تنوع زیستی در جهت حفظ و حمایت سیستمهای تولیدی جهت حمایت منافع انسان مطرح است.

چرا باید از تنوع زیستی محافظت کرد؟

چون :

- تنوع زیستی، به هنر ما الهام می بخشد

- .تنوع زیستی، بستر و زیر ساخت حیات ما را حفظ می کند.

- تنوع زیستی، تسبیح باور تسبیح موجودات است در پهنه گیتی.

- تنوع زیستی، حافظ سلامت ماست.

- تنوع زیستی، ارتباط ما را با نیاکانمان حفظ می کند.

- تنوع زیستی، خوراک و پوشاک ما را فراهم می سازد.

- تنوع زیستی، روح ما را تازه می کند.

- تنوع زیستی، از فرزندان ما و آینده آن ها مراقبت می کند.

- تنوع زیستی، موجب تقویت و پیشرفت اقتصاد ما می شود.

- و ... سرانجام آنکه تنوع زیستی، سیاره ما را حفظ می کند.

    منابع مورد استفاده

1. کوچکی ، عوض ،« تنوع زیستی و توسعه پایدار» ، فصلنامه اقتصاد  

2. http://en.wikipedia.org/

3. http://www.biodiversity.ir