کلیات جمعیت و توسعه پایدار

تعاریف

براساس نظر برانت‌لند (Brundtland) توسعه پایدار عبارت است از توسعه‌اى که نیازهاى کنونى جهان را تأمین مى‌کند، بدون آن که توانائى نسل‌هاى آینده را براى برآوردن نیازهاى خود به مخاطره افکند. پس توسعه پایدار «رابطه‌ متقابل انسان‌ها و طبیعت در سراسر جهان است».

کمیسیون جهانى محیط‌ زیست و توسعه (World Commission on Environment and Development (WCED) نیز آن را این گونه تعریف مى‌کند:

«توسعه پایدار فرآیندى است که نحوه استفاده از منابع، هدایت سرمایه‌گذارى‌ها، سمت‌گیرى تکنولوژى و توسعه آن را با نیازهاى حال و آینده سازگار مى‌سازد لذا توسعه پایدار عبارت از دگرگونى اساسى در کیفیت زندگى (Quality of life)، تفکر، تولید و مصرف مى‌باشد».

مفهوم

از توسعه پایدار تعاریف و توصیف‌هاى گوناگونى صورت گرفته است. بنابراین توسعه پایدار مفهومى شکل یافته نیست، بلکه بیشتر، فرآیند دگرگونى رابطه‌ سیستم‌هاى اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى را بیان مى‌کند.

پایدارى در عمل معادله‌اى است بین ضرورت‌هاى زیست ‌محیطى و نیازهاى توسعه. مفهوم جدید توسعه پایدار کلى‌نگر است و همه ابعاد اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى و دیگر نیازهاى بشرى را در برمى‌گیرد. به اعتبارى مهم‌ترین جاذبه توسعه پایدار در جامع‌نگرى آن است. توسعه پایدار برآوردنده نیازها و آرمان‌هاى انسان، نه فقط در کشور و یک منطقه، بلکه تمامى مردم را در سراسر جهان در حال و آینده در برمى‌گیرد.

در این مفهوم، انسان در مرکز توجه قرار گرفته است و همه پدیده‌هاى جهانى در چارچوب قوام و دوام حیات شر، در حال و آینده به همراهى و هماهنگى دعوت مى‌شوند. بر این مبنا، توسعه پایدار مفهوم گسترده‌اى مى‌یابد که همه جوانب زندگى انسان‌ها را در برمى‌گیرد و در فرآیند آن سیاست‌ها در زمینه اقتصاد، بازرگانى، تکنولوژى، منابع طبیعى، آموزش، بهداشت، صنعت، سیاست، امنیت، فرهنگ، اخلاق و نظایر آنها به گونه‌اى طراحى مى‌شوند که توسعه اقتصادى، اجتماعى، زیست‌ محیطى را تداوم بخشد.

ولفگانگ زاکس گفته است از این پس

«توسعه بدون پایدارى و پایدارى بدون توسعه مفهومى نخواهد داشت».

براساس اعلامیه ریو (Rio): 

۱. در توسعه پایدار، انسان مرکز توجه است و انسان‌ها، هماهنگ با طبیعت، سزاوار حیاتى توأم با سلامت و سازندگى هستند.

۲. توسعه حقى است که باید به‌صورت مساوى، نسل‌هاى کنونى و آینده را زیر پوشش قرار دهد.

۳. حفاظت از محیط‌زیست بخشى جدا نشدنى از توسعه است و نمى‌تواند به‌صورت جداگانه مورد بررسى قرار گیرد.

۴. کشورها در یک حرکت جمعى، باید از سلامت و یکپارچگى نظام طبیعى کره زمین حراست کنند.

۵. با توجه به سهم متفاوت کشورها در آلودگى محیط‌زیست، آنها مسئولیت مشترک ولى متفاوتى در این زمینه دارند.

مؤلفه‌هاى توسعه پایدار 

از اجلاس ریو به بعد، به‌ویژه بر توسعه پایدار به‌عنوان اساسى‌ترین، حیاتى‌ترین و محورى‌ترین مناظره در قرن بیست و یکم تأکید بسیار مى‌شود. در مسیر تبیین این موضوع برخى از مؤلفه‌هاى توسعه پایدار عبارت است از:

- انسان
- کودکان و نوجوانان
- زنان
- محیط‌زیست
- فرهنگ
- آموزش
- امنیت
- مشارکت
- عاملان توسعه پایدار
عاملان توسعه پایدار عبارت است از:
- دولت‌ها
- سازمان‌هاى بین‌المللى
- سازمان‌هاى غیردولتى (NGO)(Non Governmental Organization)

انرژى محیط ‌زیست و توسعه پایدار

انرژى به منزلهٔ موتور توسعه اقتصادی، اجتماعى و بهبود کیفیت زندگى انسان تلقى مى‌شود. از سوى دیگر، ضعف در کارآئى جریان تولید، انتقال، توزیع، مصرف و عدم وابستگى لازم به انرژى‌هاى مطمئن و سالم که لازمهٔ یک سیاست توسعه پایدار است. نیز وجود دارد. به‌عبارت دیگر توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست در گرو استفاده درست و بهینه از منابع انرژى به‌خصوص انرژى‌هاى تجدید شونده میسر است. بدین ترتیب، استفاده از انرژى‌هاى قابل احیاء، اهتمام در کارآیى مصرف انرژى و استفاده بهینه از آن اعمال ملاحظات اقتصادى و مالى مناسب، حفاظت از منابع انرژى و جلوگیرى از ایجاد آلودگى‌هاى زیست‌محیطى باید در صد سیاست انرژى در مقیاس کلان در نظر گرفته شود.

شوراء بین‌المللى انرژى (World Energy council)، بر این باور است که تا سال ۲۰۲۰، هیچ‌گونه کمبود جدی، منابع انرژى را تهدید نمى‌کند. بلکه به عوض، نگرانى‌هاى زیست‌محیطى جایگزین مقولانى از قبیل امنیت انرژى و کارآیى و صرفه‌جویى در مصرف شده است.

نحوه ی تولید و استفاده از انرژى به منزله ی یکى از اصلى‌ترین عوامل مؤثر در ایجاد آلودگى محیط زیست در مقیاس‌هاى ملی، ناحیه‌ای، و بین‌المللى تلقى مى‌شود. پیامدهاى زیست‌محیطى انرژى را مى‌توان به‌شرح زیر داشت:

- ایجاد باران‌هاى اسیدى از طریق تولید گازهاى سولفور و نیتروژن
- تغییرات آب و هوائى و گرم شدن کره ی زمین به جهت افزایش بیرویه در مصرف انرژى غیرتجارى چوب
- آلودگى‌هاى اتمى در اثر ضایعات و پس‌ماندهاى رادیواکتیو
- خطرات ناشى از حوادث مربوطه به نشت، انفجار و نفوذ مواد انرژى‌زا
- ایجاد درگیرى‌هاى ناحیه‌اى و بین‌المللی

کاهش اثرات مخرب و منفى انرژى در جو از طریق ارتقای سیاست‌ها و برنامه‌هاى مناسب به‌منظور بالا بردن سطح مشارکت‌هاى همگانى در جهت دستیابى به محیط زیستى مطمئن و سالم و تجدید نظر پیرامون سیستم تولید، انتقال، توزیع و بهره‌گیرى از انرژى‌هاى تجدید شونده کارا و با آلودگى کمتر ممکن مى‌شود. به ‌منظور تحقق این هدف، اقدامات زیر جایز به‌نظر مى‌رسد.

- انجام طرح‌هاى انرژى‌زا در ابعاد منطقه‌اى و درون منطقه‌‌اى و بررسى شرایط امکان پذیرى استفاده از انواع انرژى‌هاى تجدید شونده.

- افزایش ظرفیت و توان مدیریت در امر برنامه‌ریزى انرژى به‌ منظور نیل به حداکثر کارآیى در ارتباط با انرژى‌هاى قابل تجدید.

- ارایه توصیه‌هاى مناسب در خصوص کارآئى مصرف انرژى و هم چنین نشر گازهاى آلوده در سطح ملی.

- برگزارى برنامه‌هاى آموزشى در سطوح محلی، منطقه‌اى و درون منطقه‌اى به‌منظور افزایش آگاهى درباره ی کارآیى تولید و مصرف انرژى و هم چنین آلودگى ‌هاى زیست ‌محیطی.

- افزایش زمینه ‌هاى تحقیق و توسعه (Reseach & Devellopment - R & T)

ایجاد پایگاه‌هاى علم و فن‌آورى (Science & Technology Bases) و تحقیق و توسعه به‌منظور کاربرد انرژى‌هاى تجدیدشونده و استفاده درست از آنها، اتکاء بیشتر به فن‌آورى داخلى و انتقال بهینه فن‌آورى وارداتى توصیه مى‌شود.

به‌طور خلاصه، فقدان سیاست و خط ‌مشى لازم و کافى در خصوص استفاده درست و منطقى از انرژی، ضعف انگیزه‌ها و مشوق‌هاى دولتی، و عدم مشارکت مؤثر بخش خصوصى در ارتباط با فعالیت‌هاى تجارى انرژى به چشم مى‌خورد.

عملکرد بخش خصوصى در مورد کاربرد و گسترش انرژى‌هاى تجدید شونده و استفاده درست و بهینه از منابع انرژى بسیار ضعیف است. فقدان انگیزه‌ها، معافیت‌ها و آگاهى کامل در زمینهٔ قابلیت اطمینان از دیگر انواع انرژی، از دلایل این امر محسوب مى‌شود.

بدین ترتیب، لزوم اعمال ترکیب بهینه کوشش‌هاى فن‌آورانه با توجه به نقش بازار در خصوص استفاده درست از انرژى و افزایش نقش انرژى‌هاى تجدید شونده، وجود دارد. چنین کوششى منجر به حرکت درآوردن موتور توسعه ی اقتصادى در چارچوب توسعه پایدار و ملازم با حفاظت از محیط ‌زیست مى‌گردد.

توسعه و محیط‌ زیست 

هزینه‌ها
تعیین اولویت‌ها (Trad offs)
توسعه و محیط‌ زیست

نیازهاى انسانى به بهای ایجاد تغییرات زیست‌محیطى تأمین مى‌شوند. انسان از بدو آفرینش تلاش کرده است که طبیعت را به‌منظور تأمین نیازهاى خود، به خدمت درآورد. هر زمان که مردم محصولات را درو مى‌کنند، مسیر رودها را منحرف مى‌کنند، ساختمان مى‌سازند، جاده‌هاى جدید احداث مى‌کنند، و یا به هر حال، یک طرح توسعه را اجرای مى‌کنند، این فعالیت‌ ها به‌ نوعى بر محیط‌ زیست اثر مى‌گذارد. بحث حول این محور است که آیا چنین فعالیت‌هایى مضر هستند یا نه؟ آیا محیط ‌زیست آسیب‌ دیده و آیا روند توسعه ادامه خواهد یافت؟

توسعه به تنهایى نمى‌تواند به معناى ارتقای وضعیت اجتماعى باشد. رشد ممکن است موجب غنى‌تر شدن مردم شود، اما لزوماً باعث بهبود وضعیت رفاهى همه نمى‌شود. در مبحث جهانگردى و اقتصاد گفتیم که توسعه ی اقتصادى باید آثارى گسترده و به هم وابسته داشته باشد تا به بهبود سطح زندگى منجر شود. آیا رفاه مردم فقط در وضعیت اقتصادى آنها خلاصه مى‌شود؟ یا این که آیا رفاه به معناى دستیابى به فرصت‌هاى آموزشى و بهداشتی، مسکن مناسب، انتخاب‌هاى تفریحی، تسهیلات سرگرمى و غیره نیز هست؟

در گذشته، پیشرفت اصولاً به‌ وسیله ی درآمد سرانه اندازه‌گیرى مى‌شد؛ اما این معیار اندازه‌گیری، توزیع ثروت یا کیفیت زندگى را منعکس نمى‌کند. در تلاش براى به‌دست آوردن دیدگاهى صحیح‌تر و مناسب‌تر، در برنامه ی توسعه سازمان ملل (UNDP)، شاخص توسعه ی انسانى معرفى شده است. این شاخص نه فقط درآمد ناخالص ملى سرانه، بلکه میزان امید به زندگى (Life expectancy) مردم و نرخ باسوادى را نیز موردتوجه قرار مى‌دهد. این روش دیدگاهى کامل‌تر از رفاه افراد ارایه مى‌کند.

توسعه باید دنیا را براى نسل‌هاى بعدى حفظ و حراست کند. خطر استفاده ی تمام و کمال منابع به‌علت انجام فرایندهاى ویرانگر و رها نمودن و تبدیل کردن دنیا به مکانى فقیرتر همواره وجود دارد. این نوع توسعه قابل‌تحمل نیست.

هزینه‌ها 

اهداف زیست‌ محیطى اغلب، یا به معناى هزینه‌هاى بالاتر، و یا به‌عنوان کاهش‌ هاى کوتاه‌مدت در درآمدها تلقى مى‌شوند. در پاسخ به این مهم، شرکت‌ها توجه خود را به انجام تعهدات خویش در قبال سهامداران شرکت مبذول و معطوف مى‌دارند. آنها معتقد هستند که البته اقداماتى در این مورد ضرورى است ولى موضوع تهدیدات زیست‌محیطى را پیش از حد بزرگ کرده‌اند. آنها سعى مى‌کنند این موضوع را به تأخیر اندازند. باید هزینه‌هاى زیست‌محیطى تعدیل شود. به تعویق انداختن اقدامات مربوط، موجب افزایش هزینه‌ها خواهد شد. همان‌گونه که در نمودار زیر نمایش داده شده است، هزینه‌ها سه نوع هستند:

ـ هزینه‌هاى بازدارنده ـ براى جلوگیرى از وقوع عواقب ویژه، قابل پیش‌بینى و منفی، مبالغى خرج مى‌شود. این هزینه‌ها را باید بخشى از یک سرمایه‌گذارى خاص قلمداد کرد.

ـ هزینه‌هاى چاره‌جویانه ـ در نهایت باید مخارجى براى درمان و ترمیم آسیب ایجادشده توسط شخص یا گروهى پرداخت شود. این آسیب‌ها نتیجه ی صرف نکردن هزینه‌هاى بازدارنده است. آنهایى را که به محیط‌زیست آسیب مى‌زنند، باید جریمه کرد و مجبور نمود تا خسارت‌ها را پرداخت کنند.

ـ هزینه ‌هاى مسبب محرومیت ‌هاى پایدار این هزینه‌ها را به سختى مى‌توان در قالب اعداد و ارقام بیان نمود، اما این هزینه‌ها موجب فقر و محرومیتى پایدار در کیفیت و تنوع زندگى مى‌شوند. این هزینه ‌ها اغلب غیرقابل محاسبه هستند.

دیدگاه مسئولانه و واقع ‌بینانه همه ی این هزینه‌ها را مى‌پذیرد. طى بیست سال جنگ داخلى در کامبوج، نیروهاى متعارض حدود ۸ تا ۱۰ میلیون عدد مین در سراسر این کشور کار گذاشته‌اند. برآورده شده است که هزینه ی کاشت یک مین ۱۵ دلار آمریکا است، اما هزینه ی خنثى‌سازى و برداشتن همین مین ۱۰۰۰ دلار آمریکا است. این مورد نمونه‌اى از آسیب شدید وارده بر محیط ‌زیست با هزینه‌اى اندک است. هزینه ی تعمیر این آسیب بسیار بالا است، نه فقط از نظر مادی، بلکه از نظر صدمات و جراحات وارده (نقص عضوها) و مرگ و میرهاى ناشى از انفجار این مین‌ها.

تعیین اولویت‌ها (Trad offs) 

هر زمان که مردم فعالیتى‌ مى‌کنند، عموماً به آن معنا است که چیزى به‌دست مى‌آید و چیزى از دست مى‌رود. مسائل زیست ‌محیطى عمدتاً تعیین اولویت‌ها را ضرورى مى‌سازند؛ به‌عنوان مثال، توسعه انجام مى‌شود، اما در مقابل، منابع نیز مصرف مى‌شوند. جاده‌ها و خیابان‌ها اصلاح مى‌شوند، اما مناظر طبیعى نابود، یا درختان قطع مى‌شوند. کارخانه‌هاى جدید ساخته مى‌شوند اما هوا آلوده مى‌شود.

اولویت‌هاى تعیین‌شده و روش تعیین اولویت‌ها ممکن است معقول به‌نظر برسند. اما برخى دیگر ممکن است قابل پذیرش نباشند. نباید به‌منظور توجیه آسیب‌هاى زیست ‌محیطى پایدار، از منافع اقتصادى کوتاه‌مدت آنى استفاده کرد.

در جهانگردی، از بین بردن منابع به‌منظور جذب جهانگردان، مثل خراب کردن یک خلیج مرجانی، براى به‌دست آوردن منافع اقتصادى زودگذر، منطقى به‌نظر نمى‌رسد.

مسایل زیست‌محیطى جهانى بسیارى وجود دارند؛ به‌عنوان مثال، مى‌توان به گرم شدن جهان (اثر گلخانه‌ای)، تخریب لایه ی اُزن و مصرف کلروفلوئورها و کربن‌ها، مصرف آفت‌کش‌ها، کویرى شدن (Desertification)، و مشکلات شهرنشینی، هوا، آب، آلودگى صدا، دفع مواد زاید، تخریب بوم و آشیانه ی حیوانات، تخریب و تقلیل خاک کشاورزی، نمونه‌هاى در حال انقراض، باران‌هاى اسیدی، جنگل‌هاى انبوه و متراکم، اقیانوس‌ها، زمین‌هاى مرطوب، خلیج‌هاى مرجانی، رودخانه‌ها و مدخل رودها اشاره کرد. تمام این امور، نیازمند مطالعات و بررسى‌هاى عمیق و جدى هستند.