بررسی فعالیتهای آمایش سرزمین در ایران

در سه دوره فعالیت آمایش سرزمین، تجارب زیر حاصل گردیده است.

تجربه ستیران 53-56

  مهندسین مشاورستیران در اسفند ماه سال 1353 خطوط کلی برنامه آمایش سرزمین را پیشنهاد نمودند.

این پیشنهاد در سال1354به عقد قراردادی میان  سازمان برنامه و بودجه (مرکز آمایش سرزمین)و مهندسان مشاور ستیران انجامید.

در گزارشی که به مرکزآمایش سرزمین در سازمان وبرنامه و بودجه ارائه گردید. توجه خاصی به ابعاد زیر مبذول شده بود:

·   به" فضا" و" جغرافیا" زیرا فضا که دربرگیرنده و تکیه گاه مشترک تمام تصمیمات و فعالیتهای عمرانی است.

·        به افق دراز مدت،چرا که در میان مدت نتایج مترتب یه سازماندهی فضا ظاهر نمی گردند.

·   به برداشت کلی میان منطقه ای و میان رشته ای،زیرا تنها با این روش می توان به اثرات نامستقیم تصمیم گیریها پی برد.

·        به جهات کیفی امور که دربرداشت صرفا"اقتصادی"بدان توجه کافی نمی شود.

 مشاورین ستیران در طرح پایه آمایش سرزمین به موضوعات چشم انداز جمعیت تعادل میان محیط شهری و محیط روستایی- مهاجرتهای میان منطقه ای- چگونگی رشد شهری- رشد اقتصادی ونابرابریهای اجتماعی - محیط زیست و منابع طبیعی و میراث فرهنگی-وحدت ملی و تمرکززدایی- محیط بین الملل و روابط خارجی-سازماندهی جامعه روستایی رشد شهری و نظام شهری پرداخته اند.

فرضها و هدفهایی که ستیران  در هر کدام از موارد بالا در نظر گرفته بود همراه با سیاستهایی که برای هر یک از بخشهای اقتصادی پیشنهاد شده بود،به ترسیم چشم انداز 1391 ایران انجامید.

گزارش مطالعات دوره دوم "استراتژی دراز مدت آمایش سرزمین در اردیبهشت 1356،در چهار بخش به شرح زیر منتشر شد:

·        نظام شهری و خط مشی اجرایی آن(12جلد)

·        جامعه روستایی و خط مشی اجرایی آن(1 جلد)

·        محور خوزستان- آذربایجان و خط مشی اجرایی آن (1 جلد)

·        عدم تمرکز فعالیتهای بخش دوم و بخش سوم و خطمشی اجرایی آن(1 جلد)

تجربه دفتر برنامه ریزی منطقه ای 62-68

نتایج مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین پس از انقلاب توسط  دفتر برنامه ریزی منطقه ای سازمان برنامه و بودجه انجام گرفت ودر سال 1362،در شش جلد منتشر شد.

جلد اول "اصول و کلیات" جلد دوم"تشخیص وضعیت"جلد سوم"جمعیت و جوامع" جلد چهارم" فعالیتها، جلد پنجم"اقلیم و سرزمین" و جلد ششم حاوی نقشه های مربوط به گزارش است.

گرد آورندگان این طرح درمقدمه جلد نخست به ارائه تعریفی از آمایش سرزمین و طرح پایه آمایش سرزمین پرداخته اند بدین مضمون:

"مطالعات آمایش سرزمین،در یک دوره بلند مدت ناظر بر مسائل فرهنگی،اقتصادی،اجتماعی،سیاسی و نظامی کشور است"

"طرح آمایش سرزمین،سیمای مرحله آتی توسعه یافتگی را تصویر کرده و ابزاری برای تجهیز و سازماندهی آگاهانه فضا در جهت نیل به اهداف توسعه به دست می دهد".

از نظر تهیه کنندگان طرح،مطالعات برنامه ریزی آمایش سرزمین جزیی از نظام جامع برنامه ریزی توسعه ملی است و دارای 4 مرحله می باشد:

مرحله اول:تهیه طرح پایه آمایش سرزمین

مرحله دوم ،تهیه طرح های آمایش مناطق که از برسی نقش و وظیفه منطقه در مقیاس ملی به دست می آید و جزیئات در سطح منطقه را مطرح می سازد.این طرح تصویری است از توسعه یافتگی منطقه در بلند مدت.

مرحله سوم:تهیه برنامه های توسعه مناطق بر پایه طرح های آمایش

ود رنهایت حاصل جمع برنامه های مناطق پس از هماهنگی های لازم می تواند برنامه توسعه اقتصادی-اجتماعی کشور باشد.

از نظر تهیه کنندگان طرح ، در اولین دوره مطالعات،بیشتر دریافت مشترک از مفاهیم،کاربردها،شناخت اصول و روشهای طراحی برای دست اندرکاران مطرح بود تا برای مطالعات بعدی آماده شوند. در واقع مطالعات دوره اول تمرینی برای همه عوامل موثر در تهیه و تصویب طرح و تدوین استراتژیها تلقی می شد.

ودرنخستین گام،بر اهمیت نقش استراتژی توسعه ملی در آمایش سرزمین و تعیین اصول حاکم بر سازماندهی فضای کشور تاکید داشتند.

بعداز طرح سناریوهای امکان پذیر برای جهت گیریهای کلان توسعه ملی بر اساس سناریوهای منتخب تصویر دراز مدت توسعه ملی در سطح  طرح پایه آمایش مورد بررسی و نتیجه گیری قرار گرفت و سر فصل های این مطالعات به شرح زیر می باشد.

سیمای آینده اقتصاد کلان،جمعیت ایران در افق 1381،نظام شهری(سطوح نظام شهری در افق 1381،جامعه روستایی و عشایری (مبانی کلی منطقه بندی جامعه روستایی)،بخش کشاورزی،صنعت و معدن،خدمات،بازرگانی،ارتباطات،انرژی،منابع طبیعی و محیط زیست.

کلیه مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین، تجربه دفتر برنامه ریزی باعث شد رویکرد "برنامه ریزی فضایی" به عنوان مرحله ای در فرآیند تهیه برنامه های توسعه کشور در درون دستگاه برنامه ریزی مطرح شودو نتایج این مطالعات در 1363 به تصویب هیات دولت رسید وکلیه دستگاهای اجرایی ملزم به همکاریهای لازم با سازمان برنامه و بودجه در جهت تکمیل مطالعات آمایش شدند هم چنین سازمان برنامه و بودجه موظف  به تهیه طرح تفضیلی آمایش سرزمین گردید. 

بعد از تصویب نتایج مرحله اول تا سال 1368 اقداماتی نظیر مطالعات زمینه ساز مرحله دوم طرح آمایش سرزمین و طراحی چهارچوب ها و دستورالعملهای ناظر برآن ادامه یافت و برای هریک از استانها ی کشور پیش نویس چهارچوب نظریه توسعه استان تهیه گردید.

براساس این نتایج خطوط کلی استراتژی سازماندهی فضایی توسعه برای استفاده در قانون برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی ایران از سوی دفتر برنامه ریزی منطقه ای استنتاج و ارائه گردید.

نتایج مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین در شش جلد به شرح زیر تدوین شده است:

·        کلیات و اصول سازماندهی فضای کشور و خلاصه مطالعات

·        استراتژی توسعه در سازماندهی فضای کشور-جمعیت و جوامع

·        استراتژی توسعه در سازماندهی فضای کشور-فعالیتها

·        استراتژی توسعه در سازماندهی فضای کشور-اقلیم و سرزمین

·        تشخیص وضعیت:قابلیتها-گرایشها-مشکلات وضمائم مطالعات

·   نقشه های ضمیمه:وضع موجودسازمان فضایی کشور(2نقشه)-نقشه طرح پایه(تصویر توسعه یافتگی کشور در سال 1381)

تجربه دفترآمایش و برنامه ریزی منطقه ای 77-83

مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین در سال 1377 رسما و به دستور سازمان برنامه و بودجه آغاز شد.

این  مرحله از مطالعات دو ویژگی قابل اشاره دارد اول اینکه در این مقطع واحد مسئول تهیه طرح پایه آمایش سرزمین در سازمان برنامه و بودجه وقت از معاونت امور مناطق به معاونت اقتصادی و هماهنگی  آن سازمان انتقال یافته بود و دیگر اینکه این مطالعات با هماهنگی و مشارکت معاونت شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی انجام گرفت به این ترتیب باعث شد تا خصوصیات زیرقابل انتظار باشد.  

1.   انجام آن زیر نظر معاونت اقتصادی و هماهنگی سازمان برنامه و بودجه باعث ادغام دو دیدگاه توسعه اقتصادی و توسعه فضایی شود که محصول آن به صورت یک مقوله راهبردی بتواند مبنای مناسبی برای تهیه برنامه درازمدت توسعه باشد.

2.   انجام مطالعات با هماهنگی، و مشارکتهای معاونت شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی باعث تلفیق دو دیدگاه آمایش سرزمین و توسعه کالبدی شود بدین ترتیب که اولی به درون مایه و محتوای توسعه بپردازد و دومی به نتیجه گیریهای کالبدی و فیزیکی از آن اقدام کند. این همجواری و همکاری فرصتی برای طراحان آمایش سرزمین پیش آورد تا بتوانند درک بهتری از نیازهای طرح کالبدی ملی داشته باشند.

  به طور اجمال از دستاوردهای این دوره تجربه آمایش، می توان به کاربرد مقولات :

1.      آینده نگری،پیش نیاز اصلی برنامه ریزی دراز مدت می باشد.

2.      تحلیل منطقه ای،به عبارتی ادامه بحث آینده نگری در حوزه  های عینی تر می باشد.

3.      ساختار فرهنگی هویت ملی،به عبارتی شناخت اجزای اصلی و ساختار فرهنگی هویت ملی است.

4.   تحلیل سازمان فضایی،شناخت وضع موجود آمایش سرزمین مقدمه و پایه اتخاذ سیاستهای کلان آمایش سرزمین و سازماندهی فضایی توسعه می باشد.

5.      امکانات و قابلیتها،محدودیتها و تنگناهای توسعه سرزمین

درمطالعات طرح پایه آمایش سرزمین اشاره نمود که برای اولین بار صورت می گرفت:

نتایج  مطالعات آمایش سرزمین جمعا در شش کتاب،شامل 19 جلد به شرح زیر تدوین شده است:

کتاب اول:

1.      اصول و جهت گیریهای راهبردی و چشم انداز بلند مدت توسعه فضایی کشور

2.      اطلس آمایش سرزمین

پیوست کتاب اول:

3.      آینده نگری

4.      تحلیل موقعیت جغرافیای سیاسی منطقه

5.      ساختار فرهنگی هویت ملی

6.      مروری بر نظریات توسعه منطقهای

7.      مروری بر تجارب آمایش سرزمین در دیگر کشورها

8.      مناطق آزاد

کتاب دوم: کشاورزی و منابع طبیعی

9.      کشاورزی

10. منابع طبیعی و محیط زیست

کتاب سوم: صنعت و معدن

11. راهبردهای ملی توسعه صنعتی

12. راهبردهای فضایی توسعه  صنعتی

13. معدن

کتاب چهارم : نظام اسکان و خدمات برتر

14. جمعیت و نیروی انسانی

15. سلسله مراتب شبکه شهری و مراکز خدمات برتر

16. منطقه بندی و حوزه نفوذ سطوح گوناگون شبکه شهری

17. مروری بر برنامه ریزی های پیشین

کتاب پنجم:تحلیل سازمان فضایی توسعه در عرصه سرزمین

کتاب ششم:پیش نویس مقدماتی چارچوب بلند مدت توسعه استان ها