مرتع و مرتعداری

انواع مراتع:

انواع مرتع بر اساس نحوه ی رویش و استقرار گیاه:      

مراتع بر حسب اینکه گیاه در آن ها به طور طبیعى روئیده یا استقرار یافته باشد یا انسان در کاشت آن دخالت داشته باشد، به دو دسته ی مراتع طبیعى و مراتع مصنوعی طبقه بندى می شوند. پسچر زمین های زراعتی و گیاهان روییده در زمینهای آیش نیز نوعی مرتع هستند.

مرتع طبیعى :  مرتع طبیعى زمینى است که به صورت طبیعى پوشیده از گیاهان علوفه ای و غیرعلوفه ای و خودرو باشد.

مرتع مصنوعی : مرتع مصنوعی زمینى است که هر سال یا هر چند سال یکبار با تجدد کشت از آن بهره بردارى می شود. مرتع مصنوعی ممکن است به شکل چراگاه یا به صورت کشت کارى مورد بهره بردارى قرار گیرد. مراتع مصنوعی را بر اساس چگونگی بهره برداری به اشکال زیر تقسیم بندی می کنند:

چراگاه: زمینی است که تحت عوامل زراعتی کشت و محصول آن مستقیماً مورد چرای دام واقع شود.

کشتزار: به زمینی اطلاق می شود که تحت عوامل زراعتی کشت می شود و محصول آن پس از برداشت به مصرف خوراک دام می رسد.

کشتزار چراگاه: زمینی است که به صورت منظم پس از هر چین، دام در آن چرا می کند.

چراگاه کشتزار: زمین کشت شده ای است که پس از چرای دام با اجرای عملیاتی نظیر کود دادن و آبیاری از آن محصول برداشت می شود.

انواع مرتع بر اساس نوع پوشش گیاهى:

بر این اساس که در مرتع درخت یا درختچه وجود داشته باشد یا نه، مرتع را به دو دسته ی: مرتع مشجر، مرتع غیرمشجر تقسیم می کنند.   

مرتع مشجر : در این نوع مرتع، انواع درختان خودرو به صورت پراکنده وجود دارد و گیاهان مرتعى در میان درختان روئیده اند. مانند جنگلهای غرب کشور واقع در رشته کوههای زاگرس.

بدیهى است که در جنگلهای انبوه به دلیل نرسیدن نور کافی، امکان رویش گیاهان مرتعى نیست ولی در همین جنگلها قطعات کم درختی نیز یافت می شود که دامداران از آن به عنوان مرتع استفاده می کنند گاوسراهائى که در جنگلهای شمال کشور هستند در چنین مکان‌هائى شکل گرفته‌اند. اصطلاحاً مرتع دارای درخت و درختچه، مرتع مشجر نامیده می شود. در شرایط و ضوابط که براساس قانون براى بهره بردارى صحیح از مراتع تنظیم گردیده است، مرتع مشجر چنین تعریف شده است: اگر مرتع دارای درختان جنگلی باشد مرتع مشجر نامیده می شود مشروط بر آن که حجم درختان موجود در هر هکتار، در شمال از حوزه آستارا تا حوزه گلیداغى بیش از پنجاه متر مکعب و در سایر مناطق بیش از بیست متر مکعب نباشد.

مرتع‌ غیرمشجر : زمینی‌ است‌ اعم‌ از کوه‌ و دامنه‌ یا زمین‌ مسطح‌ که‌ در فصل‌ چرا دارای‌پوششی‌ از نباتات‌ علوفه‌ای‌ خودرو بوده‌ و با توجه‌ به‌ سابقه‌ چرا عرفا مرتع‌ شناخته‌ شود. اراضی‌ که‌آیش‌ زراعتند ولو آنکه‌ دارای‌ پوشش‌ نباتات‌ علوفه‌ای‌ خودرو باشند مشمول‌ تعریف‌ مرتع‌ نیستند.

تبصره‌ - آن‌ قسمت‌ از اراضی‌ ماسه‌ای‌ ساحلی‌ دریا تا حدود سیصد متر از حریم‌ دریا مشروط برآنکه‌ از جاده‌ ساحلی‌ تجاوز نکند ولو آنکه‌ واجد شرایط فوق‌ باشد مشمول‌ تعریف‌ اراضی‌ جنگلی‌ ومرتع‌ (مشجر یا غیرمشجر) نخواهد بود.

سطح مراتع ایران

مساحت ایران بیش از 164 میلیون هکتار است که از این میزان 4/12 میلیون هکتار اراضی جنگلی، 90 میلیون هکتار مرتع، 2/43 میلیون هکتار بیابان و کویر و حدود 4/18 میلیون هکتار اراضی زراعی و باغها هستند. شایان توجه است که از کل مراتع ایران فقط 9/3 میلیون هکتار جزء مراتع خوب درجه بندی شده است.

دفتر فنی مرتع، سطح مراتع ایران را 80-70 میلیون هکتار برآورد کرده است. در کتاب جغرافیای کشاورزی ایران(دکتر تقی بهرامی 1333) سطح مراتع ایران را 15 میلیون هکتار، نیکنام در سال 1341 ، 100 میلیون هکتار شیدایی و نعمتی در سال 1357 ، 106 میلیون هکتار و شرکت اف ام سی آمریکا در سال 1975، با استفاده از تصاویر ماهواره ای مراتع ایران را 90 میلیون هکتار تخمین زده اند، که تخمین فوق با بهره گیری از عکسهای هوایی دارای صحت بالاتری نسبت به سایر تخمین ها است. حدود 46 میلیون واحد دامی مازاد در مراتع وجود دارد و این تعداد باعث افزایش فرسایش خاک در مراتع می گردند. جمعیت بهره بردار مرتع نیز 7/5 برابر توان مراتع برآورد شده است.

مرتعداری

با پیشرفت تکنولوژی نوین،‌ دیگر زمان آن گذشته است که دامداران همچنان به شیوه‌ی چوپانی در گذشته دام خود را وارد مرتع کنند و از امکانات محدود استفاده نمایند زیرا امروزه برای مرتعداری، به مقدار کافی سرمایه و آگاهی‌های علمی نیاز است و مرتعداری علمی علاوه بر تجربه و آگاهی لازم، ‌به علاقه و هنر نیز نیاز دارد. اساساً در تعریف مرتعداری تعبیر علم و هنر، بهروری عقلانی و مناسب و مستمر به کار گرفته شده است. افرادی که به صورت مبتدی به این حرفه علاقه مند هستند، لازم است مدت زیادی با علوم طبیعی و مرتعداری و موارد و زمینه های مربوط به آن آشنایی حاصل نمایند؛ از اثرات چرا بر گیاه مطلع باشند،‌ زمان ورود و خروج دام را به نسبت فصول سال بشناسند؛ مقدار برداشت علوفه از مرتع را بدانند تا به گیاهان که خود موجود زنده‌ای هستند خسارت وارد نشود. علاوه بر همه‌ی اینها در مرتعداری نباید توجیه اقتصادی را فراموش کرد.

در ایران ادارات منابع طبیعی در سراسر این خاک گسترده، آماده‌ی همکاری و انتقال مطالب علمی و تجربی هستند و مهندسان فن از هیچ گونه تلاشی در جهت آشنایی بیشتر دامداران دریغ نخواهند ورزید.

تعاریف مرتعداری (Range management)

مرتعداری دانشی است در طرح و هدایت مصارف مرتع جهت تداوم تولید حداکثر علوفه و محصولات دامی که در شرایط محیطی معینی امکان پذیر است. مشروط بر آنکه به حفظ و اصلاح سایر منابع طبیعی شامل آب و خاک و حیات وحش کوچکترین خللی وارد نیاید. (شیدائی ، فرهنگ مرتع مرتعداری-1375)

مرتعداری عبارتست از اداره ی یک منبع قابل تجدید به منظور دستیابی به ترکیب بهینه ای از تولیداتی نظیر تولید محصولات دامی، تولید گیاهان دارویی، ایجاد مناطق تفرجی، تولید گیاهان صنعتی، حفاظت خاک، حیات وحش و شکار و … ( مصداقی، منصور، 1374، مرتعداری ایران. ص 10).

مرتعداری عبارت است از نظام اداره ی زمین در چهارچوب مشخصه های دانشی تحت عنوان علم مرتع.(هدی - 1975،کتاب مدیریت مراتع)

مرتعداری علم و هنری برای ایجاد تناسب بین استفاده های حاصل از مرتع که مورد توجه و نیاز جامعه است از طریق اداره ی اکوسیستم مرتع. (استودارت، اسمیت و باکس- 1975، کتاب مدیرت مرتع)

مرتعداری را علم و هنر برنامه ریزی و مدیریت مرتع به منظور بدست آوردن حداکثر محصول دامی با حفظ دوام منابع طبیعی می دانند.( والنتین ،1971)

مرتعداری را تجزیه و تحلیل و به کارگیری اطلاعات مربوط به ساختمان و اعمال اکوسیستم مرتعی تعریف می کنند. (کوک 1983)

مرتعداری عبارتست از اداره‌ی اکوسیستم مرتع به منظور بدست آوردن استفاده ی بهینه از منابع و تولیدات و سرویسهای آن با تاکید بر حفاظت آب و خاک و سرانجام محیط زیست (مقدم، محمدرضا، 1377، مرتع و مرتعداری).

مرتعداری را علم نگهداری و بهره برداری از مراتع به گونه‌ای که جامعه ی گیاهی به نحو مطلوب حفظ شود و به سایر منابع چون آب، خاک و غیره زیانی وارد نشود، می‌دانند(پازوکی،منوچهرع 1380، مرتع، ص 5).

مدیریت مرتع مشتمل بر اداره کردن و اعمال نظر در جهت دستیابی به نتایج مطلوب در رابطه با حیوان، گیاه، زمین یا درآمدهای اقتصادی می‌باشد (کوچکی، عوض، 1372، مدیریت چرا در مراتع، ص 1).

همانگونه که مشاهده می‌شود در ابتدائی ترین مفاهیم مربوط به مرتع و مرتعداری اتفاق نظر وجود ندارد، ورود به بحثهای جدی تر در خصوص مرتع و خصوصا تحقیقات مرتع، پذیرش تعریفی مناسب و مستند به دلایل علمی را ضروری می‌سازد.

جهت درکی جامع توجه به اشتراکات بین تعاریف می‌تواند راهگشا باشد،  اداره و مدیریت عرصه مراتع به منظور نوعی استفاده از این اراضی در اکثر تعاریف ارائه شده در خصوص مرتعداری مستتر است، در خصوص نوع استفاده اتفاق نظر وجود ندارد، شیدائی (1375) تولید حداکثر علوفه و محصولات دامی و والنتین دستیابی به حداکثر محصولات دامی 1971 را هدف اصلی می داند، مصداقی، 1374 دستیابی به اهدافی چندمنظوره، استودارت  و همکاران تمام  توجهات  و نیازهای جامعه از مرتع و مقدم 1377، استفاده بهینه از منابع و تولیدات و سرویسهای مرتع را از اهداف این فعالیت برشمرده اند.

در مجموع می‌توان گفت بر اساس مجموع نظرات ارائه شده "مرتعداری علم اداره پایدار اکوسیستم های مرتعی به منظور تامین انتظارات جامعه" از این اراضی است، از گذشته‌ای دور نیازهای جامعه صرفا در محدوده تولید حداکثری علوفه و گوشت معنی می‌یافت، امروزه شاید تلفیقی از گزینه اول و انتظارات دیگر نظیر مدنظر باشد و بلطبع در آینده بر حسب نیاز جامعه توجهات و انتظارات جدیدی مطرح خواهد بود.

ذکر این نکته ضروریست اداره یک اکوسیستم به عنوان مرتع مبنای تعریف است (و بباید باشد)، نه نوع کاربری، ممکن است مرتعی بصورت چراگاه اداره شود و یا در جهت پرورش زنبور عسل و مرتعی به عنوان زیستگاه حیات وحش، مدیریت در تمام موارد ذکر شده نیازمند شناخت درستی از اکوسیستم مرتعی و مدیریت متناسب با نوع کاربری است.

اهداف مرتعداری

1- افزایش پوشش گیاهی مناسب در مرتع.

2- افزایش قدرت تولید علوفه و حفظ تولید.

3- افزایش بازده نگهداری آب در مرتع و جلوگیری از فرسایش.

4- افزایش عملکرد کمی و کیفی محصولات دامی.

5- افزایش بازده اقتصادی.

اهمیت مرتعداری

با یادگیری راه های بهره برداری صحیح از مراتع،‌ وضعیت پوشش گیاهی آنها بهتر شده و درنتیجه هنگام بارندگی از ایجاد رواناب کاسته شده و آب فرصت کافی برای نفوذ را پیدا می کند، سفره های آب زیرزمینی تغذیه شده و چشمه ها و قنات های روستاها پرآب می گردند. با نفوذ آب دیگر سیلاب به وجود نمی آید و به تبع آن از بسیاری از خسارات مالی و جانی جلوگیری به عمل می آید. علاوه بر موارد ذکر شده محصولات دارویی،‌ خوراکی و صنعتی برای بهره برداران زیاد خواهند شد و عواید دیگر که برای بهره برداران دربر خواهد داشت.

حال با دانستن اهمیت مرتعداری لازم است که تمام بهره برداران مراتع با روش های درست نگهداری و استفاده از مراتع که در قالب طرح های مرتع داری عنوان می گردد، آشنا شوند.

منابع

مرتع و مرتعداری، دکتر محمد رضا مقدم، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم 1386

مرتعداری در ایران، دکتر منصور مصداقی، انتشارات آستان قدس رضویی، چاپ اول 1372

مراتع مسائل و راه حل های آن در ایران، دکتر پرویز کردوانی، دانشگاه تهران، چاپ سوم 1381

مرتع و مرتعداری، مهندس منوچهر عابدی، مؤسسه فرهنگی همسایه چاپ اول 1374

آشنایی با مرتع و مرتعداری، مهندس سعید جفایی، انتشارات اداره کل ترویج ؛ معاونت ترویج و مشارکت مردمی، چاپ اول 1372

بروشور مرتع، سازمان جنگل ها و مراتع و آبخیزداری کشور؛ دفتر ترویج و مشارکت مردمی، 1383

مدیریت چرا در مراتع، جان . اف والنتاین، ترجمه؛ مهدی نصیری محلاتی – عوض کوچکی- محمد بنایان اول- علی کلاهی اهری، چاپ اول 1372

هادی کریمی،مرتعداری،انتشارات دانشگاه تهران( 1369)