بررسی خسارت های ناشی از گرد و غبار در بخش کشاورزی

بررسی خسارت های ناشی از گرد و غبار در بخش کشاورزی

(مطالعه موردی:استان خوزستان)

آزاده خمان

کارشناسی ارشد مهندسی منابع طبیعی - ارزیابی و آمایش سرزمین

کارشناس تغییرات اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست

چکیده :

گرد و غبار یکی از پدیده های جوی است که آثار و پیامدهای زیست محیطی نامطلوبی برجای می گذارد.طوفانهای گرد و غباری اثرات منفی را بر سلامت ، اقتصاد جامعه و محیط زیست داشته و منجر به خسارت های زیادی بر منابع انسانی، بخش های بهداشت، صنعت ،ترابری ، نظامی و خصوصا کشاورزی می شود. با توجه به اینکه ایران یکی از کانون های متاثر از ریز گردهاست و خسارات زیست محیطی و انسانی ناشی از این پدیده هر ساله گریبان گیر کشور ما می شود، باید به موضوع افزایش ریزگردها توجه خاصی مبذول گردد. زیرا وقوع این پدیده در چند سال اخیر در برخی استانها، علاوه بر اثرات اجتماعی و سلامت جامعه بر روی تولیدات بخش کشاورزی نیز تاثیر گذاربوده به نحوی که برآوردها نشان می‌دهد موجب ایجاد خسارتی در حدود  7 الی 17 میلیون تن در سال 88 به تولیدات زراعی و باغی گردیده است. در سال زراعی 90 ـ 89 به محصولات کشاورزی استان خوزستان شامل گندم آبی، گندم دیم، جو آبی، جو دیم، کلزا آبی و کلزا دیم بیش از 1882میلیارد ریال خسارت وارد شد و 468 هزار و 416 تن محصول کشاورزی از بین رفت. با وقوع خشکسالی و ایجاد طوفان های گرد و غبار و محدودیت کشت در 38 هزار هکتار از اراضی حوزه رودخانه کرخه در تابستان 91، 2 هزار میلیارد ریال به کشاورزی این حوزه خسارت وارد شد که این مسئله ارتزاق 70 هزار نفر از کشاورزان را تحت تأثیر قرار داده و تعدادی از کشاورزان نیز از روستاها مهاجرت کرده اند.  در این راستا شناخت ماهیت، منشاء و اثرات طوفانهای گرد و غباری در تعیین روشهای کنترل و اتخاذ تدابیر پیش گیرانه موثر واقع می شود. در این مقاله در مورد عوامل ایجاد کننده گرد و غبار ،خسارات  ناشی ازآن بربخش کشاورزی  در استان خوزستان و همچنین روشهای کنترل آن بحث گردیده است.

کلید واژه ها: طوفان گرد و غبار ، پیامدهای زیست محیطی ،کشاورزی، اقتصاد، خسارت

منبع : همایش ریزګردها، پایش، اثرات و راهکارهای مقابله با آن

سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور

بزودی فایل pdf در ادامه مطلب

مقدمه :

قسمت اعظم مناطق تولیدکننده گرد و غبار طبیعی در کمربند خشک جهان با بارش سالانه کمتر از 250-200 میلیمتر در سال، که از شمال غربی آفریقا شروع شده و تا نواحی مرکزی و جنوبی آسیا امتداد می¬یابد، قرار دارد. منطقه خاورمیانه که مساحت زیادی از آن در این کمربند قرار دارد، جزء منابع اصلی ایجاد طوفان¬های گرد و غبار است.(24)در سال‌های اخیر در مناطق خشک و نیمه خشک جهان که از میانگین بارش کمی برخوردار هستند پدیده گرد و غبار به طور جدی نگران کننده می‌باشد. کشور ایران نیز به دلیل این مشکل و همجوار بودن با بخش وسیعی از پهنه‌های بیابانی تحت اثرات نامطلوب پدیده گرد و غبار قرار می‌گیرد. شهرهای جنوبی و غربی ایران از مهم‌ترین نواحی ایران بوده که متأثر از این پدیده می باشند (7).Tegen و همکاران (1996) اعلام کردند که 30 تا 70 درصد از کل گرد و غبار جوی از خاک های است که تحت اثر کشت و زرع، جنگل زدایی، فرسایش و تغییرات در پوشش گیاهی به دلیل خشکسالی، تخریب یافته اند. (23)

در ایران نیز علاوه بر پدیده‌هایی که به دلیل تأثیر سیستم‌های جوی باران‌زا استان های درگیر را در کشور متأثر می‌سازد، پدیده گرد و غبار که در مواردی با غلظت قابل ملاحظه همراه بوده و گاهاً دید افقی را به 100 متر تقلیل می‌دهد، در اکثر مواقع سال به خصوص در فصول گرم این مناطق کشور را با مشکلات جدی مواجه کرده است(15). مدفون ساختن مناطق مسکونی در زیر ماسه‌ها، از بین بردن زمین‌های کشاورزی و گسترش نواحی بیابانی، مدفون ساختن کانال‌ها و آلوده ساختن آب‌های سطحی، از دست دادن بافتهای گیاهی و کاهش فعالیت فتوسنتزی ، کاهش دید، ایجاد اخلال در سیستم حمل و نقل، آفت زدگی مزارع کشاورزی و باغات میوه، آلودگی هوا و بروز مشکلات و بیماری‌های تنفسی، و بیماری‌های عفونی و پوشش مسیرهای حمل و نقل از جمله خسارت های ناشی از طوفان‌های گرد و غباری می‌باشند.(8)

شناخت پدیده های اقلیمی می تواند یکی از مهمترین راهکارهای کاهش خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی باشد.یکی از مهم ترین مخاطراتی که مردم استان خوزستان را در چند سال اخیر به شدت رنج می دهد پدیده گرد و غبار است که شناخت کافی از منشا شکل گیری و زمان وقوع آن می تواند در کاهش خسارات ناشی از آن موثر باشد هدف از این مطالعه بررسی خسارت های ناشی از گرد و غبار بر بخش کشاورزی در استان خوزستان می باشد.

◊◊◊◊◊◊◊

بحث :

پیشینه تحقیق:

تحقیقات دانشمندان بر روی رسوبات کف اقیانوس ها نشان می دهد که بروز طوفان گرد و غبار به 70 میلیون سال پیش (قبل از دوره کرتاسه) در کره زمین بر می گردد (21) طوفان گرد و غباری عمدتاً در فصول بهار و تابستان و با توالی کمتری در پاییز و زمستان رخ می دهند. همچنین بیشترین زمان وقوع این پدیده در روز، فاصله زمانی بعداظهر تا غروب با فراوانی (65%)  می باشد. از ســال 1980 ، مطالعات زیادی در رابطه با این پدیده انجام شده که از جمله می توان به کانی شناسی،‌ترکیب شیمیایی، فرایند هــای زمین شناسی، حمل و نقل،‌رسوب، خواص نوری، توزیع اندازه ذرات گرد و غبار در سطح جهانی و پیوند میان گرد و غبار و اتمسفر محیط زیست و تغییرات آب هوا اشاره کرد.(18)  در بسیاری از مطالعات منبع اصلی گرد و غبار در سطح جهانی از جمله منطقه ساحل صحرای آفریقا،‌بیابان گبی آسیا، بیابان های استرالیا و شمال آمریکا شناسایی شده است. (25) پدیده گرد و غبار بخصوص در مناطق صحرایی و مناطق غربی ترکمنستان از مهم ترین منابع فعال طوفان گرد و غبار در آسیا است. اورلووسکی و همکاران (2005) طوفان های خاک را در ترکمنستان مورد مطالعه قرار دادند وعلت اصلی گرد و غبار در ترکمنستان را توزیع شنی،‌رسی منطقه و وجود بیابان هایی با مبدا طبیعی و انسانی،‌دوره های طولانی خشکسالی در تابستان،‌کمبود پوشش گیاهی و بادهای قوی اعلام کردند.(22) بررسی آرمیتو و همکاران  نشان داد این طوفان ها مشتق از خاک و بخش بزرگی از ذرات جوی ،‌با شعاعی کمتر از 1/0 تا 100 میکرون هستند و در سال 2002 نشان داد که بعضی از ذرات نیز شعاعی بزرگتر از 5 میکرون دارند و فقط در مناطق منبع ذرات در محدوده 1/0 تا 5 میکرون هستند و تا چندین هفته به بیش از هزار کیلومتر از منابع خود دور و پراکنده می شوند.(19) همچنین "حسین زاده" به بررسى رابطه گرد و غبار در هواى مناطق مرکزى ایران و مشکلات بهداشتى و پزشکى مثل بروز بیمارى هاى ریوى، تنفسى و بیمارى هاى چشمى پرداخته است." حبیبى نوخندان "به آسیب هاى ناشى از گرد و غبار جوى بر نما و زیبایى ساختمان ها پرداخته است. ویکتوریا و همکاران وقوع طوفان هاى گرد و خاک در غرب و مرکز ایران را در زمستان 1386 و بهار 1387 با استفاده ازتصاویرماهواره اى و نقشه هاى همدیدى بررسى کرده اند.(2)

 در ایران وقوع خشکسالی در منطقه سیستان از سال 1378 شرایط مساعدی را جهت شکل گیری طوفان های گرد و خاک مهیا نموده است، میری و همکاران (1388)، جهت تعیین تغییرات طوفان های گرد و خاک علاوه بر داده های سرعت باد و دید افقی از کدهای هواشناسی شماره 30 تا 35 استفاده کرده اند و نشان دادند که جهت باد غالب منطقه شمال تا شمال غربی است. همچنین فراوانی طوفان های گرد و خاک پس از وقوع خشکسالی ها افزایش چشمگیری داشته است.(15) این پدیده در ماه های خرداد،‌تیر، مرداد و شهریور نسبت به ماه های دیگر سال بیشتر است. دامنه تغییرات مدت زمان وقوع گرد و غبار بین 3 تا 110 ساعت در سال بوده و فراوانی طوفان های با مدت زمان بیشتر از 3 ساعت حدود 50 درصد می باشد. بنابراین می توان نتیجه گرفت که پس از وقوع خشکسالی اخیر شاخص غبارناکی در منطقه مورد مطالعه،‌5 برابر افزایش داشته است که تهدیدی جدید برای کشاورزی کشور تلقی  می شود.(16)در این راستا استان خوزستان نیز جزء مناطقی که همواره در معرض این پدیده قرار دارد و در اکثر سالها خسارت های زیانباری را متحمل می شود.

روش مطالعه و گردآوری یافته ها:

این پژوهش از نوع کیفی بوده که اکثر نظریه های مطرح در رابطه با موضوع به طور خلاصه گرد آوری شدند و مورد بحث و بررسی قرار گرفتند. برای جمع آوری اطلاعات مورد نیاز نیز پایش در نتایج علمی مربوطه، منابع کتابخانه ای و پایگاه های اینترنتی در دستور کار قرار گرفت و به منظور بررسی خسارات پدیده گرد و غبار در بخش کشاورزی و کاهش کیفیت محصولات زراعی و باغی ، مطالعه مروری با استفاده از مقالات و نیز اطلاعات بر گرفته از وزارت جهاد کشاورزی و گزارشهای  اثرات ناشی از گرد و غبار بر روی محصولات کشاورزی صورت گرفت. در این رابطه میزان تولید زراعی و باغی از سال87  استان خوزستان از آمار نامه استخراج گردید سپس کاهش تولید محصولات کشاورزی بر اساس نوع محصول در استان بررسی و تحلیل های آماری انجام شد.

بحث و بررسی:

تعریف گرد و غبار:گردو غبار یا ریزگرد به ذراتی بسیارکوچک و سبک سیلتی و رسی یا ماسه ای اتلاق میشود که در اثر فرسایش بادی و بیابانزایی توسط باد تا مسافت بسیار طولانی جابجا و انتقال می یابند.ولی نکته بسیار مهم این است که توفان های گرد و غبار رخ داده در 7 سال اخیر در منطقه مورد مطالعه از نظر ویژگی های زیر از موارد مشابه قبلی متمایز می باشد:(4)

1-غلظت، (غلظت ذرات بسیار بالا بوده، تا حدی که در بعضی موارد 1000 برابر استاندارد گزارش شده است)

2-اندازه ذرات معلق در توفان ،(ذرات با اندازه 5/2 میکرون و یا کمتر از آن به میزان بالایی وجود دارد)

3- تداوم دوره زمانی، (تداوم زمانی بیش از موارد مشابه بوده و از 5 روز الی 10 روز گزارش شده است)

4-تعداد دفعات وقوع ، (معمولا متوسط سالانه رخداد حدود 15 روز یا کمتر بود ولی حالا در حد 100 روز و یا بیشتر هم گزارش می شود)

5-وسعت و منطقه تحت تاثیر،(ابتدا از خوزستان و بوشهر پدیده شروع شده است ولی منطقه تحت تاثیر هر سال گسترده تر شده است تا جایی که در سال 1388 علاوه بر جنوب غرب، غرب، و شمال غرب کشور در مناطق مرکزی شامل استان های تهران، زنجان، اصفهان و ... نیز پدیده گزارش شده است)

6- زمان تحت تاثیر توفان،( معمولا چنین پدیده ای به فصل گرم سال محدود می گردد ولی در 3 سال اخیر در فصل زمستان هم گزارش رخداد ارائه شده است).

علل وقوع گرد و غبار در ایران:

 ناپایداری جوی و وزش باد شدید در صحرا های عربستان، عراق، کویت و سوریه ،تخریب مناطق جنگلی و مراتع و تغییر در کاربری اراضی در کشور عراق، خشکسالی، فقدان پوشش گیاهی مناسب، کاهش بارندگی و میزان رطوبت هوا، تغییرات فشار هوا و وزش باد شدید از سمت بیابانهای کشورهای عراق و عربستان،تغییر در مدیریت منابع آب سطحی و زیر زمینی (خصوصا در مناطق مرزی)،رخداد جنگ و ایجاد ناامنی و تغییر در فرهنگ کار و زندگی مردم عراق از جمله علل وقوع این پدیده در ایران می باشند.(14)

استان خوزستان قلمرو پژوهش:

استان خوزستان در جنوب غربی ایران در جوار خلیج فارس و اروند رود قرار دارد. دهمین استان کشور از لحاظ وسعت و دارای رتبه دوم تولید ناخالص داخل و رتبه اول تولید نیروگاهی در کشور می باشد که با اختصاص 70% از سهم صادرات نفت کشور و تولید سالانه بیش از 10 میلیون تن مواد پتروشیمی خوزستان را به یکی از مهم ترین استان های اقتصادی ایران تبدیل کرده است بیش از 25/1 میلیون هکتار از مساحت استان خوزستان را بیابان تشکیل می دهد و از این نظر جز آسیب پذیرترین استان های کشور محسوب می شود چرا که اراضی بیابانی آن شامل 11 شهرستان است و 350 هزار هکتار از بیابان ها را شن های روان تشکیل       می دهند که شامل 6 کانون فرسایش بادی است و کانون های بحران زای فرسایش بادی بیشترین خسارت های مالی و زیست محیطی را به منابع اقتصادی خوزستان وارد می کنند.(10)

  علل وقوع گردوغبار در منطقه:

 از جمله عوامل مهم وقوع گرد و غبار در منطقه می توان به تغییرکاربری اراضی و تغییردر وضعیت زمین ،دانه بندی و نوع خاک،رطوبت خاک،پوشش گیاهی منطقه،تأثیر کوهستان در تعادل جوی ،مهار آبهای سطحی،احداث سد،انحراف مسیر رودخانه ها(برای تأمین نیاز آبی و برداشت بی رویه شن و ماسه از بستر رودخانه)،برداشت بی رویه از منابع آب (بویژه آبهای زیر سطحی)،شرایط و ویژگی های عمومی جوی و اقلیم منطقه ،کم بارشی و خشکسالی،وجود شرایط لازم هواشناسی برای ایجاد و انتقال ذرات معلق،وزش بادهای به نسبت شدید بر روی بیابانهای با خاک نرم و خشک،حرکت صعودی هوا و انتقال قائم ذرات گرد و خاک معلق به ترازهای بالاتر جو،انتقال ذرات معلق توسط جریانات سطوح فوقانی جو به نقاط دورتر اشاره کرد. (4)

اثرات پدیده‌های گرد و غبار ممکن است تا فاصله چند صد کیلومتری از منبع اصلی تداوم داشته و سبب بروز اثرات نامطلوب زیستی و بروز خسارات فراوان در زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی گردد. پدیده گرد و غبار در چند سال اخیر بخشهای وسیعی از کشور ما را تحت تاثیر قرار داده و در پاره ای از موارد منجر به مختل شدن کلیه فعالیتهای ساکنان شهرهای جنوبی و غربی گردیده است. (9)این پدیده آب و هوائی اگرچه منشاء آن کشورهای عربی خلیج فارس و عراق است لیکن به سرعت زندگی شهری را در استان خوزستان تحت تاثیر قرار داده است. استان خوزستان کانون اصلی بحران ناشی از گردو غبار با منشا کشورهای عربی است. یکی از آثار مشهود این پدیده در استان خوزستان خساراتی است که بر زندگی شهری استان وارد کرده است؛ در زیر به بخشی از این خسارات اشاره می شود: (15)

دراردیبهشت 87گرد و غبار شدید، تمام ادارات، سـازمان‌ها و نهادهای دولتی، مـراکـز آموزشی، دانشگاه‌ها و بانک‌های استان خوزستان را به تعطیلی کشاند.فقط مـراکز عرضه‌کننده خدمات درمانی، شامل مراکز بهداشتی، درمانی، آرژانس‌ها، آتش‌نشانی و دیگر مراکزی که خدمات حیاتی و ویژه دارند باز گذاشته شد(اداره کل حوادث و سوانح استان خوزستان).همچنین درابتدای اسفند 88 پدیده گرد و غبار شدید هوا مراکز آموزشی و اداره‌های استان خوزستان را دو روز تعطیل کرد ومیـزان انـتشار گرد و غبار استان به بیش از3200 میکروگرم برهرمتر مکعب یعنی 37 برابر حد مجاز رسید(اداره کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان). طی گزارش دیگری در 16تیر 88 به‌علت وقوع پدیده گرد و غبار و افزایش ذرات آلاینده تمامی مراکز دولتی، ادارات و سازمان‌های استان خوزستان تعطیل شد(13) درمرداد ماه 91 تعداد روزهای بیشتر ازحد مجاز ذارت معلق ،15 روز اعلام شده است. در جدول 1آمارمربوط به  وضعیت گرد و غبار در سال های 90 و 91 در استان خوزستان ارائه شده است و در جدول های 2 و 3 نیز تعداد روزهای گرد و غباری استانهای درگیر مربوط به سال های 90-89 و 91-90 مقایسه شده است. (12)

ادامه دارد...