نبود فضاهای سبز در شهرها

(( اشاره ای به کم توجهی به جایگاه پر اهمیت فضای سبز شهری در برنامه ریزی ، طراحی و اجرای پروژه های مسکن مهر، انبوه سازی و...))

تصور کنید یک روز صبح از خانه بیرون بیائید و به جای رنگ سبز، همه جا را خاکستری ببینید، تازه می فهمید که چقدر به سبز  و فضای سبز عادت کرده اید و چقدر خوب لمس می کنید که اگر درختان، گلها و فضای سبز را از زندگیتان بگیرند، دیگر هیچ چیز دیگری جایگزین آن نخواهد بود!...

از آن زمان که خاطرات بسیاری از ما ، لا به لای هزار توی آپارتمان های خاکستری و تنگ و تاریک امروزی گم شد، خیلی نمی گذرد. فقط باید یک لحظه گذشته را تجسم کنیم و کمی به عقب برگردیم، آن وقت طراوت شمعدانی بالکن ها، حیاط های پردرخت و ردیف گلدان های چیده شده بر لب حوض و ... دوباره به یادمان می آید .... یادش بخیر آن روزها که پیچ برگ های پیچک بر پیکر بی جان دیوارها می خزید و بالا می رفت و می رسید به آسمان تا با آبی آن نقش خیال را در خاطر رهگذران کوچه و بازار تداعی کند. اما ..... اما امروز نه از آن پیچ و پیچک خبری هست و نه از آن نقش خیال!... امروز آنچه از آن همه زیبایی ساده و بی آلایش بر پیکر خسته شهر باقی مانده، مشتی دیوار بلند و بتنی آپارتمان هاست به همراه دود و هیاهوی ماشین ها و قیافه های خسته و بی رمق!...

متأسفانه شهرسازی وشهرنشینی در کشور ما با نظم و برنامه ریزی همراه نبوده و تنها نشانه شهرنشینی و توسعه شهری، احداث ساختمانهای بلند و انبوه و افزایش جمعیت و شلوغ شدن محلات و افزایش تعداد ماشین ها و کثیف تر شدن آب و هوا بوده است!

تأمین سرانه های مورد نیاز شهر و شهروندان و افزایش رفاه زندگی شهری در شهرسازی شتابزده امکانپذیر نبوده و آمارهای موجود حاکی از آن است که در اغلب شهرهای ایران (بخصوص در مناطقی که در 30 – 20 سال اخیر به وجود آمده و توسعه یافته اند) هنوز سرانه های فضای سبز، ورزشی و تفریحی، آموزشی و بهداشتی و... با میانگین جهانی فاصله بسیاری دارد!؟....

در دهه های اخیر توسعه شهرهای ایران صرفاً به شکل افزایش تعداد ساختمانهای مسکونی و تجاری و اداری جهت پاسخگویی به نیازهای ناشی از افزایش جمعیت و تقاضاهای حاصل از مهاجرت انبوه جمعیت شهرها و روستاهای اطراف به کلان شهرها و مراکز استانها بوده و کاربری مسکونی و تجاری کاربری غالب در توسعه های افقی و عمودی بوده است و این در حالیست که طرح های توسعه شهری (بخصوص طرح های ضربتی احداث مسکن) خود به عاملی برای تخریب فضاهای سبز موجود شهرها تبدیل شده اند و در این مسیر فضاهای سبزی که به طور طبیعی در حاشیه آبراهها و رودخانه ها و باغها و باغچه های داخل شهر شکل گرفته بودند، تخریب می شوند و به کاربری های مسکونی و تجاری و اداری اختصاص می یابند و در عوض در طرحهای تفصیلی شهری زمین های دیگری به عنوان فضای سبز و یا سایر کاربری های تفریحی، ورزشی و رفاهی پیش بینی می شوند که گاه تملک و تخریب و آماده سازی آنها سالها به طول می کشد!(در برخی موارد این تغییر کاربری ها امری محال و نشدنی است و صرفاً بر روی نقشه های طرح تفصیلی نقش بسته است!)

 ادامه این نوشته در ادامه مطلب...

مفهوم و عملکرد فضای سبز:

فضای سبز، به عنوان بخشی از کالبد و بافت شهرها از دیرباز رابطه بسیار نزدیک و تنگاتنگی با زندگی مردم داشته است و در حال حاضر یکی از ضرورت های اجتناب ناپذیر خدمات شهری شهرداری ها می باشد و از مولفه های مهم نظام زیستی شهرها و نیازهای اساسی جامعه شهری تحت عنوان یک زیرساخت شهری محسوب می شود. بنابراین فضای سبز بایستی از لحاظ کمی و کیفی با نیازها و حجم فیزیکی شهر و متناسب با شرایط اکولوژیک ساخته و ایجاد گردد و این امر مستلزم وجود یک طرح تفصیلی و برنامه ریزی علمی و کارشناسی و خط مشی های صحیح است و متعاقب آن، فرایند پایداری فضای سبز نیز نیازمند مشارکت جمعی همه شهروندان در حفظ و نگهداری و خودداری از وارد کردن خسارت و صدمات می باشد چرا که شهروندان، استفاده کنندگان اصلی فضای سبز شهری بوده و اصولاً فلسفه  ایجاد و توسعه فضای سبز، بهبود شرایط محیطی و ارتقاء  سلامت جسمی  و روحی شهروندان است.

نقش فضای سبز در زندگی انسانها :

1- جذب پرتوهای مضر خورشید(مادون قرمز و ماوراء بنفش)

2- جذب گرد و غبار و پائین آوردن آلودگی هوای شهرها(بخصوص این روزها که گردوغبار ارسالی از کشورهای عراق و عربستان نفس کشیدن را بر مردمان اکثر شهرهای کشورمان مشکل نموده است!)

3- تولید اکسیژن(مقدار زیادی از اکسیژن آزاد شده در طبیعت از طریق فضای سبز تولید می گردد)

4- تولید فیتونسید(فیتون سید تولیدی درختان میکرو ارگانیزم های مضر برای انسان را می کشد و اثر فرحبخش و شادمانی در انسان دارد)

5- تعدیل آب و هوا(درختان با تعریق وتعرق خود نقش حساسی در کاهش دمای میکرو کلیما و افزایش رطوبت نسبی هوا ایفا می کنند)

6- کاهش آلودگی های صوتی در شهرها

7- تمیز و زیبا ساختن منظره عمومی شهرها

8- ایجاد فضاهای شاداب و فرحبخش  برای گذران اوقات فراغت و استراحت در فضایی پر از اکسیژن و هوای تازه.

فضای سبز با آن همه خواص مفید و چند جانبه ای که دارد نقش فوق العاده ای را در زندگی بشر به خود اختصاص داده و می بایست سرانه این فضای بسیار مفید شهری در شهرهای کشورمان به سرانه متعارف و قابل قبول برسد.(بطور خلاصه می توان گفت درختان سه کار مفید انجام می دهند که هیچ چیز دیگری قادر نیست مثل آنها این کارها را انجام دهد؛ تعیین کننده ساختاری شهر، تمیزی و زیبایی)

*********

بر حسب مطالعات انجام شده  سرانه متعارف و قابل قبول فضای سبز شهری در شهرهای ایران بین 7 تا 12 مترمربع بیان شده که در مقایسه با شاخص های تعیین شده از سوی برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد(20 تا 25 مترمربع برای هر نفر) رقم کمتری است!

*********

در دو سه سال اخیر احداث مسکن (آپارتمان سازی) در قالب طرحهای ملی همچون طرحهای انبوه سازی ویژه (اجاره به شرط تملیک- سازمان ملی زمین ومسکن)  ومسکن مهر وطرحهای بهسازی ونوسازی بافتهای فرسوده شهری شتاب گرفته و مجتمع های مسکونی و نیز شهرک های زیادی در نقاط مختلف کشور ایجاد شده است.

بدیهی است که این مجتمع ها محل زیست انسانهای زیادی است که از این آپارتمانها به عنوان سکونتگاه خود استفاده می کنند و یک سکونتگاه باید محلی امن، باکیفیت و متناسب با نیازهای جسمی و روحی انسان باشد وفضای سبز یکی از اولویت های اساسی زندگی بشری است. چیزی که در پروژه های چند سال اخیر کمتر شاهد آن هستیم و معمولاً ساختمانهای مسکونی ، تجاری و اداری در کنار هم احداث می شوند و اطراف آنها بدون محوطه سازی و اجرای فضای سبز مناسب رها می گردند و کمتر بهایی به آنها داده می شود زیرا این مناطق جزء زیربنای ساختمانها نیستند که محاسبه شده و در سند تفکیکی لحاظ گردیده و قیمت گذاری شوند؟! مهم این است که ساختمان  ساخته شود، نمای جور واجوری به خود بگیرد، واحدها تک به تک سند بگیرند، زیربناها مشخص شود و به متقاضیان انبوهی که به صف ایستاده اند فروخته شود ، حال مردم نیاز به فضای سبز دارند یا ندارند، محیط زیبا و دل انگیز باشد یا نباشد، اکسیژن تولید شود و یا نشود، سیمای شهری به چه شکل باشد و... خیلی مهم نیست و کسی هم بابت این موضوعات سئوال و جواب نمی شود؟!....

متولیان مدیریت شهری بخصوص شهرداری ها می توانند  در کنار یک سری الزامات و قوانین شهری با اتخاذ سیاستها و تدابیر لازم شهروندان را به سمت اجرای فضای سبز و محافظت و  نگهداری از این زیبای زندگی ساز سوق دهند، برخی از این سیاست ها و تدابیر می توانند به شکل ذیل باشند :

1- بخشودگی مالیاتی و عوارض و اعطای تخفیفات در برابر ایجاد فضای سبز و محوطه سازی مناسب در پروژه های مسکونی، تجاری و اداری.

2- تبلیغات همه جانبه، موثر و زیربنایی جهت تغییر نگرش و باور شهروندان در امر منافع فضای سبز و نقش حیاتی آن در زندگی بشری.

3- تهیه طرحهایی با اهداف چند منظوره با کاربری فضای سبز وسایر کاربری های مورد نیاز محلات شهری(همچون ایجاد بوستانهای محلی برای  گذران اوقات فراغت مردم، زیباسازی محیط شهری و ایجاد منطقه ای مناسب برای اسکان موقت مردم در حین وقوع زلزله، آتش سوزی و .... در این مناطق)

4- الزام سازندگان ساختمان  و مسکن به تهیه نقشه های طراحی و ایجاد فضای سبز مناسب برای ساختمانها (متناسب با الگو و اقلیم منطقه و شهر مورد نظر) در هنگام صدور پروانه ساختمانی و مشروط کردن ارائه گواهی پایان کار به اجرای کامل محوطه سازی و فضای سبز مناسب.

5- اعطای تشویق های گوناگون و حمایت های مالی مناسب از سازندگان ساختمان و مسکنی که به نحو احسن از خاکهای نباتی و قابل کشت و  زرع موجود در محل اجرای پروژه ها(قابل استفاده برای اجرای فضای سبز) استفاده می کنند و یا با خاکبرداری نباتی و جمع آوری آنها، آن را در اختیار شهرداری ها(جهت اجرای فضای سبز بلوارها، پارکها و فضای سبز حاشیه خیابانها) قرار دهند.(خاک نباتی و قابل کشت و زرع خاک با ارزشی است که سالهای سال جهت تولید آن زمان صرف شده است و چیز دیگری جایگزین آن نخواهد بود و نباید به راحتی با گچ و سیمان و نخاله ساختمانی قاطی شده و از بین برود).

نمونه ای از راهکارهای حضور و مشارکت شهروندان در امر توسعه فضای سبز که امروزه با وجود پروژه های متعدد مسکن مهر و طرحهای بهسازی ونوسازی بافتهای فرسوده شهری در نقاط مختلف کشورمان به شدت مورد تأکید می باشد، به طور مختصر بیان می گردد :

1- فضای سبز در خانه :

یکی از شرایط ضروری برای تحقق این امر، تهیه طرحهای مطلوب فضای سبز است به نحوی که بتواند به طور منطقی برای بخش خصوصی ومردم ایجاد جاذبه بنماید تا اشخاص بتوانند در منازل خود برای ایجاد فضای سبز مناسب سرمایه گذاری لازم بنمایند. فضای سبز محیط مسکونی شامل فضای خارجی و فضای داخلی ساختمان است. در فضای خارجی ساختمان از آماده سازی  بستر و فونداسیون، زهکشی، سیستم دفع پساب و... شروع می شود و به عملیات طراحی فضای زیست محیطی منجر می شود که این طراحی باید با توجه به ساختمان  وفضای باز و طبیعت انجام شود.

2- پشت بامهای سبز :

اندیشمند بزرگ آلمانی، فریدن رایش هوندرت واسر می گوید : (( بام خانه های ما قسمتی از خاک و طبیعتی است که با ساختمان سازی به قتل رسانده ایم!)) این سخن قصار و اندیشمندانه به بسیاری از متفکران، طراحان و شهرسازان یک حرکت فکری داده است تا زمینهای ساختمان شده را به عنوان سطوح از دست رفته محسوب نکنند، بلکه طبیعت و فضای سبز را از روی زمین به روی سقف و بام ساختمان ها منتقل کنند. در پشت بام های سبز شده، بچه ها می توانند بازی کنند، افراد بالغ ورزش کنند و افراد مسن در کنج های سبز و گل کاری شده، لم دهند و یا به گلکاری و آبیاری گلها بپردازند.